نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینای همدان

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینای همدان

چکیده

غزنه کهن با پیشینه فرهنگی غنی، منطقه‌ای است باستانی که در شرق ایران فرهنگی قرار دارد. این منطقه از قرن سوم تا ششم هـ. ق. تحولات بزرگ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را به خود دیده و در گذر زمان عرصه‌ تاخت‌وتاز سلسله‌های قدرتمند بوده­است. در منابع تاریخی، همواره از غزنه به‌عنوان یکی از گذرگاه‌های اصلی در حد واسط خراسان و هند یاد شده­است. هدف از این پژوهش، بررسی مهم‌ترین آثار غزنه در عهد غزنویان با تکیه ‌بر شواهد باستان‌شناسی و منابع تاریخی است. مهم‌ترین ویژگی‌های شهرسازی غزنه و سهم این شهر از فتوحات غزنویان در شکوفایی و رونق آن، اصلی‌ترین پرسش‌های این پژوهش است که باید به آن پاسخ داده شود. پژوهش پیش رو، به روش تاریخی­ـ توصیفی­ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته­است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از جمله دلایلی که موجب شد این شهر در دوره‌ فرمانروایی حاکمان غزنوی متحول شود، ثروت هند بوده که جایگاه ویژه‌ای در شکوفایی اقتصادی، فرهنگی و شهرسازی غزنه داشته­است. موقعیت غزنه بر سر راه تجاری هند، با بازارها و کاروانسراها، آن را به‌عنوان یک بارانداز تجاری مطرح کرده بود. این شهر در سده‌های نخستین اسلامی با توجه به شکل‌گیری حکومت مستقل ترک نژاد غزنوی، شاهد تحولات هنری و شهرسازی ویژه‌ای بوده­است؛ احداث میدان اجتماعات، کاخ‌ها، مناره‌ها، باغ‌های حکومتی و خصوصی و مساجد باشکوه از جمله این موارد است. بنابر نتایج تحقیق، غزنه کهن در شمال شرقی، جنوب شرقی و غربی شهر امروزی غزنه گسترده بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigation and analysis of Ghazni urbanism in the Ghaznavid period based on historical sources and archaeological studies

چکیده [English]

Ancient Ghazni, with a rich cultural background, is an ancient region located in the east of cultural Iran. This region has witnessed significant political, social, and cultural changes from the third to the sixth century AH and has been the arena of powerful dynasties over time. According to historical sources, Ghazni has always been mentioned as one of the main crossings between Khorasan and India. This article aims to study the most important works of Ghazni in the Ghaznavid era based on Archaeological evidence and historical sources. The essential features of Ghazni urbanism and The city's share of Ghaznavid's conquests in its prosperity are the central questions of this research that must be answered. The present study has been done in a historical-descriptive-analytical method and based on library sources. The results show that one of the reasons that caused the city to change during the rule of Ghaznavid rulers was the wealth of India, which had a special place in the economic, cultural, and urbanism prosperity of Ghazni. Ghazni's location on India's trade route and markets and inns made it a commercial area. In the first centuries of Islam, due to the formation of the independent government of the Ghaznavid Turks, this city has witnessed special artistic and urbanism; These include the construction of squares, palaces, minarets, government, and private gardens, and Magnificent mosques. According to the research results, ancient Ghazna was widespread in the northeast, southeast, and west of the modern city of Ghazni.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ghazni
  • Ghaznavian
  • Sultan Mahmud
  • Sultan Massoud III
  • urbanism
  • Historical and archaeological studies
منابع
- آژند، یعقوب (1383). "سنت دیوارنگاری در ایران بعد از اسلام (سده سوم تا سده دهم هجری)". هنر، سال بیستم، ش 60 (تابستان): 72-87.##ابن حوقل، ابوالقاسم محمدبن ابن‌حوقل (1366). سفرنامه ابن حوقل (ایران در صورة الارض). ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.##ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل بن علی (1349). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##ابودلف خزرجی، مسعر بن المهلهل (1354). سفرنامه ابودلف در ایران. با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمه ابوالفضل طباطبایی. تهران: زوار.##اپهام پوپ، آرتور (1368). معماری ایران. ترجمه کرامت­الله افسر. تهران: یساولی.##اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابار، اُلگ (1386). هنر و معماری اسلامی (1). ترجمه یعقوب آژند. تهران: سمت.##اسلامی ندوشن، محمدعلی (1349). "دیداری از افغانستان". یغما، سال بیست و سوم، ش 264 (شهریور): 331-338.##اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1340). مسالک‌ و الممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##باسورث، ادموند کلیفورد (1378). تاریخ غزنویان. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.##باسورث، ادموند کلیفورد (1390). نخستین غزنویان، تاریخ ایران کمبریج، ج 4. ترجمه تیمور قادری. تهران: مهتاب.##بمباچی، آلسیو (1376). هنر سامانی و هنر غزنوی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.##بن ونیست، امیل (1323). "نام شهر غزنه". ترجمه علی احمد نعیمی. آریانا، سال دوم، ش 24 (دی): 11-13.##بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1376). تاریخ بیهقی. توضیحات و تعلیقات منوچهر دانش‌پژوه (براساس نسخه غنی، ادیب پیشاوری و فیاض). تهران: هیرمند.##پاینده، محدثه؛ غفرانی، علی؛ قنوات، عبدالرحیم (1393). "اهمیت تاریخی و ساختار اقتصادی شهر غزنه در پرتو حیات سیاسی عصر غزنویان". تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال پنجم، ش 16 (پاییز): 131-156.##تاریخ سیستان (1389). تصحیح ملک‌الشعراء بهار. تهران: اساطیر.##تقوی­نژاد، بهار؛ صالحی کاخکی، احمد (1396). "پژوهشی بر تزیینات معماری دورۀ غزنوی". پژوهش‌های تاریخی، دوره نهم، ش 4 (زمستان): 91-118.##توچی، جوزپه (1341). "عروس الفلک". ترجمه محمدنبی کهزاد. آریانا، سال بیستم، ش 6 (تیر): 7-19.##ثعالبی، ابی­منصور عبدالملک (1377ه.ق.). یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، ج 4. به تصحیح محمد محی‌الدین عبدالحمید. مصر: مطبعه السعاده.##جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1357). ترجمه تاریخ یمینی. به اهتمام جعفر شعار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##جیلانی جلالی، غلام (1343). "آثار و متروکات آل ناصر غزنه". آریانا، سال بیست و دوم، ش 5 (خرداد و تیر): 40-45.## جیلانی جلالی، غلام (1351). غزنه و غزنویان. کابل: بی‌نا.##حبیبی افغانی، عبدالحی (1344). "شاه بهار بیهقی". یغما، سال هجدهم، ش 202 (اردیبهشت): 57-60.## حبیبی افغانی، عبدالحی(1347). "بیهقی و افغان شال". یغما، سال بیست و یکم، ش 239 (مرداد): 231-236.##حدودالعالم من المشرق الی المغرب (1362). تصحیح منوچهر ستوده. تهران: طهوری.##حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله (1995م.). معجم‌البلدان، ج 4. بیروت: دارصادر.##دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه. [پیوسته] قابل دسترس در: https://www.vajehyab.com/dehkhoda/[1397/8/2]##زمانی، عباس (1351). "منار و مناره تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران". هنر و مردم، سال یازدهم، ش 121 (آبان): 62-72.##ساسان­پور، شهرزاد (1393). "کاربری‌های باغ‌های عصر غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی". پژوهش‌نامه تاریخ، سال نهم، ش 34 (بهار): 53ـ78.##سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1362). دیوان اشعار. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. تهران: سنایی.##شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد (1363). مجمع الانساب. تصحیح میر هاشم محدث. تهران: امیرکبیر.##عنصری، ابوالقاسم (1363). دیوان اشعار. مصحح محمد دبیر سیاقی. تهران: سنایی.##فردوسی، ابوالقاسم (1391). شاهنامه. به تصحیح و ویرایش فریدون جنیدی و محمد رمضانی. [پیوسته] قابل دسترس در: [2/8/1397] /https://ganjoor.net/ferdousi##فرخی سیستانی (1335). دیوان اشعار. به اهتمام محمد دبیر سیاقی. تهران: زوار.##فروزانی، ابوالقاسم (1391). غزنویان از پیدایش تا فروپاشی. تهران: سمت.##قزوینی، زکریا بن محمد (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمه میرزا جهانگیر قاجار. تهران: امیرکبیر.##کهزاد، احمدعلی (1339). "غزنی: حفریات و ترمیم آثار". آریانا، سال هجدهم، ش 10 (عقرب): 18-21.## کهزاد، احمدعلی (1346). "بهره‌برداری تاریخی از کشفیات باستان‌شناسی در افغانستان". وحید، سال پنجم، ش 41 (اردیبهشت): 444-448.##گرابار، الگ؛ هیل، درک (1386). معماری و تزئینات اسلامی. ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند. تهران: علمی و فرهنگی.##گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک بن محمود (1384). زین الاخبار. مصحح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد و فرهنگ ایران.##مستوفی قزوینی، حمدالله ابن ابی بکر احمد (1336). نزهة القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: کتابخانه طهوری.##مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمه علی‌نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.##مقصودلو، آروین؛ موسوی حاجی، سیدرسول؛ شهبازی، اشکان (1395). "بررسی نقوش تزیینی کاخ‌های لشکری بازار و مسعود سوم غزنوی در افغانستان". مطالعات شبه‌قاره، سال هشتم، ش 28 (پاییز): 128ـ107.##منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص (1347). دیوان اشعار. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: زوار.##ولی­عرب، مسعود؛ رسولی­پور، مصطفی (1396). "واکاوی اوضاع سیاسی - اجتماعی غزنه". تاریخ نو، سال هفتم، ش 20 (پاییز): 161-141.##هوشیار، محمدمهدی؛ فرشته­نژاد، سیدمرتضی (1394). "در جستجوی معماری کاخ ایرانی در دوره غزنویان، شناخت و بررسی تطبیقی ویژگی‌های معماری و تزئیناتی کاخ‌های به‌جامانده از غزنویان (لشگری بازار و غزنه)". مرمت و معماری ایران، سال پنجم، ش 10 (پاییز و زمستان): 1-15.##هیلن براند، روبرت (1391). معماری اسلامی. ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی. تهران: روزنه.##
- Bombaci, A. "Ghaznavidi". Encyclopedia universale dell'Arte, Vol. 6. Under: “Venice-Rome”.##Bombaci, A (1959). "Summary Report on the Italian Archaeological Mission in Afghanistan, Introduction to the Excavations at Ghazni". East and West, Vol. 10, No. 1/2: 23-55.##Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids, their empire in Afghanistan and Eastern Iran 994-1040 D. C. Edinburgh: Edinburgh University Press.## Bosworth, C. E. (1968). "The Development of Persian Culture under the Early Ghaznavids". British Institute of Persian Studies. Vol. 6: 33-44.##Flury, S. (1925). "Le décor épigraphique des monuments de Ghazna". In: Syria. 1: 61-90.##Hatch duperee, Nancy (1977). An historical guide to afghanestan. Kabul: jagra.##Rugiadi, M. (2010). The Ghaznavid Marble Architectural Decoration: An Overview. in Articles by the AKPIA@MIT (Aga Khan Project in Islamic Architecture, Massachussetts Institute of Techology). Online publications. . [Continued] Available at: https://akpia.mit.edu/online-publicitions]24/10/2018[.##Rugiadi, M.  (2012). Decorazione Architettonica In Marmo Da Gazni (Afghanistan). Bologna: Routes Associazione Culturale.##Scerrato, U. (1959). "The First Two Excavation Campaigns at Ghazni 1957-58". East and West, Vol. 10, Issue 1-2: 23-55.##Schlumberger, D. (1952). "Le Palais ghaznévide de Lashkari Bazar". In: Syria, No. 29: 227-251.##Stein, Gil J., et al. (2014). Pereserving the cultural heritage of Afghanistan. Chicago: university Chicago.##