2
استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد
10.22034/fakh.2020.233587.1406
چکیده
وقف، سنت دیرپا و زنده اسلامی، از دیروز تا امروز با انگیزههای مختلف در سرزمینهای اسلامی و بویژه ایران رواج داشته است. سابقه وقف در ایران دوره اسلامی به سدههای نخستین هجری باز میگردد و غالباً به وقف مستغلات برای دو نهاد دینی و آموزشی مسجد و مدرسه اختصاص داشته است. در نیمه دوم سده 12 قمری حاج محمدرفیع پسر علینقی دیهشکی بنای مدرسهای را در شهر طبس پی ریخت و آن را وقف آموزش علوم دینی ساخت. هدف مقاله پیشرو، بازخوانی وقفنامه و بررسی محتوا و دستیابی به اطلاعات متنوع مندرج در آن است و برای نیل به این مقصود از روش توصیفی- تحلیلی بهره میبرد. بررسی وقفنامه، باور راسخ بانی مدرسه به آموزههای شیعی را نشان داده و اطلاعاتی دست اول و سودمند از طبس در زمان وقف، چگونگی اداره مدرسه، متولی و شرایط استفاده از وقف را در اختیار خواننده قرار میدهد. بر پایه آنچه در وقفنامه آمده، تولیت این مدرسه به عهده بانی و پس از وی، پسر ارشد و آنگاه اولاد ذکور از نسل وی گذاشته شده است. اگر اولاد ذکور نیز از میان بروند، متولی وقف امام جمعۀ طبس خواهد بود. از جمله اطلاعات سودمند تاریخی متن وقفنامه در روزگار شکلگیری وقف، میتوان به نام برخی از بزرگان طبس بویژه خواجه محمدعلی دیهشکی برادر واقف و ملامحمدمهدی پسر حاجی محمدصالح امام جمعۀ طبس و نیز حضور جماعت چیتگر اصفهانی در بازار و همچنین اطلاعات مربوط به مدار آب در این شهر اشاره کرد.
- قرآن کریم.##-ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1382). تحفالعقول. ترجمه صادق حسنزاده. قم: آل علی علیهم السلام.##-اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس، شماره کلاسه پرونده 41م، کد تفصیلی 10124451000000.##-احمدی، نزهت (1393). "تأثیر موقوفات گنجعلیخان بر کالبد شهری کرمان با تکیه بر اسناد وقفنامههای گنجعلیخان". مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، ش 23 (زمستان): 31-55.##-اصطخری، ابراهیم بن محمد (1927م.). مسالک الممالک، تحقیق ابوزید احمد بن سهل. بیروت: دارصادر.##-اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.##-الهیزاده، محمدحسن؛ عدالتی، رضا؛ عارفنژاد، ابوالقاسم (1394). "موقوفات بشرویه، پرتوی از باورهای دینی". مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی خراسان، دوره 6، ش 4، پیاپی 36 (تابستان): 7-28.##-امینی، محمود (1385). جغرافیای تاریخی طبس. یزد: نیکوروش.##-انزابینژاد، رضا، و دیگران (1388). "وقفنامه امیرمحمدحسنخان طبسی". بیست وقفنامه از خراسان، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی: 232-255.##-باقری، محمد (1398). "طبسپژوهی؛ پیشینه و آسیبشناسی". تاریخپژوهی، سال بیست و یکم، ش 77 (تابستان): 39-57.##-بیات، فرهاد (1398). شرح جامع حقوق مدنی. تهران: ارشد.##-حسینی، سیدمحسن (1391). "یک وقفنامه از دو مسجد تاریخی". پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی، سال اول، ش 1 (زمستان): 223-229.##-دانشدوست، یعقوب (1369). طبس شهری که بود، ج 1. تهران: سروش.##-رحیمی، مرتضی (1383). "وقف در قرآن". وقف میراث جاودان، ش 45 (بهار): 14-27.##-رحیمیفر، مهناز؛ عبدالقهار، سعیداف (1392). "موقعیت اجتماعی واقفان در عصر صفویه با استناد به وقفنامه". تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال چهارم، ش 12 (پاییز): 41-70.##-شهابی، علیاکبر (1343). تاریخچه وقف در اسلام. تهران: اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران.##-شیخالحکمایی، عمادالدین (1388). اسناد معماری ایران، دفتر اول. تهران: فرهنگستان هنر.##-طبس گلشن (1320). اطلاعات هفتگی، سال اول، ش 51: 21-22.##-فاضل، محمود (1352). "مدارس قدیم طبس". وحید، ش 117: 609-610.##-فتحایی، جواد (1398). "کارکرد نهاد وقف در زنده نگاهداشتن و ترویج معارف شیعی در شهرستان طبس". در: مجموعه مقالات برگزیده همایش ملی تاریخ محلی ایران با تأکید بر تاریخ محلی طبس. به کوشش محمد باقری. مشهد: کتیبه میراث شیعه: 71-85.##-قزوینی، ابوالحسن (1367). فوائدالصفویه. تصحیح مریم میراحمدی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.##-قصابیان، محمدرضا (1388). "نگاهی به سلسلهنسب و شجره بنیشیبان؛ حکمرانان تون و طبس". پیام بهارستان، سال دوم، ش 6 (زمستان): 903-908.##-لباف خانیکی، رجبعلی (1390). "طبس". دایرهالمعارف تشیع، ج10: 481-482 .##-محمدی، جلیل (1388). فرهنگ لغات و اصطلاحات وقف. همدان: همسفر.##-مصطفوی رجالی، مینودخت (1351). وقف در ایران. بیجا: بینا.##-مقدسی، شمسالدین ابوعبدالله محمد بن احمدالبنا (1906). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. بغداد: بریل.##-نادری، بقراط (1357). "تاریخ طبس؛ سفرنامهها و آثار تاریخی". هنر و مردم، ش186: 54-63.##-ناصرخسرو، ابومعین (1373). سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی. بهکوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.##-نقدی، رضا (1387). "معرفی وقفنامه مسجد و موقوفات ابومحمد در طبس". دفتر اسناد، ج 4: 309-334.##