نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه بیرجند

2 استادیار گروه جغرافیا دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند

چکیده

وقف به­عنوان یکی از احکام الهی به واسطه حمایت در ایجاد نهادهای آموزشی و مدارس، پشتوانه­ای جهت شکوفایی و تقویت فرهنگ اسلامی بوده است. این سنت پسندیده به­عنوان یک منبع مستمر مالی و پشتوانه مردمی جهت تداوم و پابرجایی مراکز آموزشی برای تربیت طلاب و دانش پژوهان همه اقشار جامعه بوده است. این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و برپایه اسناد وقفی و منابع کتابخانه­ای صورت پذیرفته است، در صدد است تا با بررسی و تحلیل اسناد موقوفات حاج عبدالعلی­خان تأثیر وقف را در ایجاد مدارس و در نهایت شکوفایی فرهنگی و آموزشی بیرجند تبیین نماید. نتایج پژوهش نشان می­دهد که یکی از دغدغه­های مردم و حتی حاکمان وقت بیرجند، نبود نهادهای آموزشی و نگرانی از عقب­ماندگی فرهنگی بوده است که واقف (حاج­عبدالعلی­خان) با نکته­سنجی­های دقیق، علاوه بر حل مشکل مکان جهت برگزاری کلاس­ها، به هزینه طلاب، لباس و کتاب آن­ها نیز توجه کرده و با وقف رقبات متعدد (اموال و املاک) بر مرکز آموزشی و فرهنگی موقوفۀ خود که شامل مجموعه مسجد، مدرسه علمیه، حسینیه و آب­انبار بوده، الگویی از تأسیس مراکز آموزشی و فرهنگی را برای شهر بیرجند ایجاد نموده است.

کلیدواژه‌ها

- آیتی، محمدحسین (1371). بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.##- ارشاد سرابی، اصغر (1387). "مدرسه شوکتیه بیرجند: چگونگی تأسیس، آموزش، کتاب­ها، معلمان و امتحانات".  آینه پژوهش، دوره 19، ش 5 (بهمن و اسفند): 20-27.##- اعتصام­الملک، خانلرخان (1351). سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام­الملک. به کوشش منوچهر محمودی. تهران: بی­نا.##- جوادی، محمد (1388). "ضرورت حضور وقف در رشد فرهنگی جامعه". وقف میراث جاویدان. سال هفدهم، ش 66 (تابستان): 4-9.##- خانی­زاده، مهدی (1386). "تاریخچه مدارس شوکتیه بیرجند". مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، سال دوم، ش 4 (بهار و تابستان): 55-73.##- دهخدا، علی اکبر. لغت نامه دهخدا، ج 31. ذیل واژه "وقف".##- رضایی، جمال (1381). بیرجندنامه. تهران: هیرمند.##- راشد محصل، محمدرضا (1382). جستاری در تاریخ فرهنگ و آموزش نوین بیرجند. بیرجند: رزقی.##- راشد محصل، محمدرضا (1388). از شوکتی تا دولتی: جستارهای فرهنگی درباره شرق ایران. به کوشش محمود رفیعی. تهران: هیرمند.##- رفیعی، محمود (1394). گزارش‌های محرمانه کنسولگری انگلستان در سیستان و قاینات، ج 1 تهران: هیرمند.##- رفیعی، محمود (1395). یادداشت­های محرمانه کنسولگری انگلستان در سیستان و قاینات، ج3. تهران: هیرمند.##- رفیعی، محمود (1398). فرهنگ رجال، قبایل و افراد در خراسان، سیستان و قاینات. گردآوری ستاد ارتش هندِ انگلیس. ترجمه محمود رفیعی. بیرجند: چهاردرخت.##- ساعاتی، یحیی محمود (1374). وقف و ساختار کتابخانه­های اسلامی. ترجمه احمد امیری شادمهری. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش­های اسلامی.##- سعیدی رضوانی، عباس (1372). بینش اسلامی و پدیده­های جغرافیایی: مقدمه­ای بر جغرافیای سرزمین­های اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش­های اسلامی.##- سازمان حج و اوقاف و امور خیریه (1364).  نگاهی کوتاه به سنت نبوی وقف. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.##- شهرامی، بیژن (1382). "راهکار وقف در حل مشکلات جامعه". وقف میراث جاویدان، سال یازدهم، ش 41-42 (بهار و تابستان): 25-41.##- عمید، حسن. فرهنگ فارسی عمید، ج 1. ذیل واژه "وقف".##- فخرایی، ابراهیم (1353). گیلان در جنبش مشروطیت، ج2. تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.##- فلاح تفتی، سمیه؛ اکبرنژاد، محمد (1394). "کارکردهای آموزشی و پرورشی وقف". در: مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین­المللی علوم رفتاری و مطالعات اجتماعی. استانبول: مؤسسه مدیران ایده پرداز پایتخت ویرا: 1-11.##- قصابیان، محمد (1388). "نگاهی به سلسله نسب و شجره بنی­شیبان (حکمرانان تون و طبس)". پیام بهارستان، دوره دوم، ش 6 (زمستان): 903-908.##- کسایی، نورالله (1358). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر.##- گنجی، محمدحسن (1382). "بیرجند در 1300 شمسی". در: جستاری در تاریخ فرهنگ و آموزش نوین بیرجند. به کوشش محمدرضا راشد محصل. بیرجند: رزقی.##- معین، محمد. فرهنگ فارسی معین، ج2. ذیل واژه "وقف".##- منذر، کهف (1385). "مروری بر وضعیت وقف در جهان اسلام". ترجمه محمد رصافی. وقف میراث جاویدان، سال چهاردهم، ش 53 (بهار): 61-70.##- منصف، محمدعلی (1354). امیر شوکت­الملک علم: امیر قاین. تهران: امیرکبیر.##- نوری، محمد (1379). "نگاهی معرفت­شناسانه به وقف اسلامی". وقف میراث جاویدان، سال هشتم، ش 2 (تابستان): 42-49.##
 اسناد
- آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش­های اسلامی. آرشیو، سند شماره 2553.##- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی. آرشیو، وقف­نامه عادی حاج­عبدالعلی­خان مربوط به سنه 1315ق. با کلاسه پرونده ح-212.##- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی. آرشیو، وقف­نامه عادی حاج­عبدالعلی­خان مربوط به سنه 1319ق. با کلاسه پرونده ح-376.##- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی. آرشیو، وقف­نامه حاج شیخ محمدهادی هادوی حسب­الصلح حاج­عبدالعلی­خان مربوط به سنه 1320ق. با کلاسه پرونده ع-373.##