نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه محقق اردبیلی

2 استادیار باستان شناسی دانشگاه بیرجند.

3 دانشیار باستان شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

صخره نگاره ها، هنر صخره ای و یا به مفهوم رایج و متداول در میان باستان شناسان، "باستان شناسی هنر صخره ای" از جمله شواهد فوق العاده در حوزۀ مطالعات باستا شناختی و رشته ها و دانش های خویشاوند دیگر است. این گنجینه های عظیم اطلاعات متنوع به هر میزان که گسترده تر و شناسایی، کشف و مطالعه شده اند، اطلاعات و آگاهی ما از چگونگی فرآیند فرهنگ و حیات اجتماعی اعم از نوع اقتصاد و معیشت و شیوه های دادوستد و نظام های ارزشی و باورهای جمعیت های انسانی در گذشته غنی تر، ژرف تر و مطمئن تر شده است. میلیون ها جایگاه هنر صخره ای در سراسر جهان شاهدی بر خلاقیت بشر در دورانی است که بیش از ده هزاره به اعماق ماقبلِ تاریخ باز می گردد. این هنر دارای ابعاد جغرافیایی وسیعی است که در بسیاری از نقاط دنیا بدست آمده است. در چند دهه اخیر در ایران تحقیقات فراوان در این زمینه صورت گرفته است. این پژوهش به بررسی نقوش انسانی در سنگ نگاره های استان خراسان جنوبی پرداخته است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات، مطالعات کتابخانه ای و روش میدانی است. اهداف پژوهش عبارتند از بررسی و معرفی نقوش انسانی، طبقه بندی نقوش انسانی، مقایسه تطبیقی نقوش با دیگر سنگ نگاره های ایران، نمادشناسی نقش مایه های انسانی و ارتباط نقوش با عقاید و فرهنگ زندگی مردمان گذشته. نتایج حاکی از این است که مضمون نقوش انسانی در شش دسته ی منفرد، در مراسم (آیینی، رقص)، در حال نبرد، در مراسم نمایشی (مسابقه، سوارکاری)، در چراگاه یا دامداری و همراه با نقوش نمادین می باشد. این نقش مایه ها، زندگی گذشته انسان هایی را به ما معرفی می کنند که با اعتقادات خود، زندگی را باور داشته اند و نشان و کلامی از زوایای تاریک دنیای باستان را برای ما روشن می سازد.

کلیدواژه‌ها

استانداری خراسان جنوبی (1390). سالنامه آماری استان خراسان جنوبی. بیرجند: استانداری خراسان جنوبی، معاونت برنامه ریزی، دفتر آمار و اطلاعات.##-اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی (1389). گزارش جامع وضعیت مناطق چهارگانه تحت مدیریت حفاظت محیط زیست استان خراسان جنوبی. بیرجند.##-ایوانف، ولادیمیر (1388). "ملاحظاتی در باب قوم شناسی خراسان". ترجمه علی آرامجو و علی قادری اردکانی. فصلنامه فرهنگ خراسان جنوبی، سال چهارم، ش 1 و 2 (پاییز و زمستان): 37 - 61.##-بورنی، مک (1348). "گزارش مقدماتی بررسی و حفاری در غارهای کوهدشت لرستان برای تعیین تاریخ نقش های پیش از تاریخی ناحیه لرستان". ترجمه  ذبیح الله رحمتیان. باستان شناسی و هنر ایران، ش 3 (تابستان): 14-16.##-بیک محمدی، خلیل الله؛ جانجان، محسن؛ بیک محمدی، نسرین (1391). "معرفی و تحلیل نقوش سنگ نگاره های نویافته مجموعه ی  Bارگِس سفلی (ملایر- همدان)". نامه ی باستان شناسی، دوره دوم، ش 2 (بهار و تابستان): 121-140.##-بیگلری، فریدون؛ مرادی بیستونی، علیرضا؛ جمشیدی، فریدون (1386). "گزارش بررسی نقوش غار چشمه سهراب کرمانشاه".باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان):50- 55.##-پوربخشنده، خسرو (1386). "نگاهی به نقوش صخره ای فراهان (اراک)". باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان): 46-49.##-پیردیگار، ژان (1385). مردم شناسی انسان و حیوانات اهلی. ترجمه  اصغر کریمی. تهران: افکار.##-تاجریزی، الهام؛ آرزومندان، راضیه (1390). "ویژگی‏های اقلیمی خراسان جنوبی و بهره‏گیری از انرژی‏های تجدیدپذیر در معماری همساز با اقلیم". فصلنامه مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، سال ششم، ش 1 (پاییز): 52-73.##-جابانی، محمد (1380). "ورزش و بازی های محلی قوچان". کتاب ماه هنر (ویژه هنر عامه)، ش 39 -40 (آذر و دی): 51-55.##-جلالی جعفری، بهنام (1382). "زیبایی شناسی خودآگاه: کشف خودآگاهی در تفکر هنر ماقبل تاریخ". زیباشناخت، ش 9: 187-194.##-حصارنوی، علیرضا (1381). "سنگ نگاره های دره گنج شهرستان تفت".  مجله اثر، ش 35 (پاییز): 180-186.#3رشیدی نژاد، مسعود؛ دلفانی، میثم؛ مصطفی زاده، نرگس (1388). "معرفی سنگ نگاره های جربت، شهرستان جاجرم". پژوهش های باستان شناسی مدرس، سال اول، ش 2 (پاییز و زمستان): 166-174.##-رضایی، جمال؛ کیا، صادق (1330). گزارش نوشته ها و پیکرهای کال جنگال. تهران: انجمن ایرانویج.##-رفیع فر، جلال الدین (1381). پیدایش و تحول هنر. تهران: برگ زیتون.##- رفیع فر، جلال الدین (1384). سنگ نگاره های ارسباران. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکده مردم شناسی.##-زارعی، علی؛ سروش، محمدرضا؛ کریمیان، حسن (1391). "تاریخچه مطالعات و پژوهش های باستان شناسی جنوب خراسان".  فصلنامه مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، سال ششم، ش 22 و 23 (زمستان و بهار): 27-60.##-سامه، بختیار؛ شیرازی، علی اصغر (1391). "بررسی زیبایی شناسی هنر ایران در سنگ نگاره های عیلامی در منطقه ایذه". مطالعات ایران، سال یازدهم، ش 21 (بهار): 181-206.##-شیدرنگ، سونیا (1386). "نقوش صخره ای میوله؛ نویافته هایی در شمال کرمانشاه". باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان): 55-64.##-صادقی، سارا؛ قربانی، حمیدرضا؛ هاشمی  زرج آباد، حسن (1394). "بررسی و مطالعه نگاره اسب و سوارکاران بر روی سنگ نگاره های استان خراسان جنوبی". در: مجموعه مقالات برگزیده دومین همایش ملی باستان شناسی ایران (مشهد، آبان 1394). به اهتمام حسن هاشمی زرج آباد. بیرجند: چهاردرخت: 1-13.##-صراف، محمدرحیم؛ بشاش، رسول (1366).گزارش بررسی نقوش حجاری شده کمرنبشته تویسرکان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز اسناد [چاپ نشده].##-فراهانی، حسن (1389). "مقاله قربانی در ادیان". معرفت، ش 51 (اسفند): 76-87.##-فرهادی، مرتضی (1374). "موزه هایی در باد: معرفی مجموعه عظیم سنگ نگاره های نویافته تیمره". فصلنامه علوم اجتماعی، دوره چهارم، ش 7 و 8 ( زمستان): 16-61.##-فرهادی، مرتضی (1377). موزه هایی در باد. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.##-قربانی، حمیدرضا (1392). "گزارش بررسی و مطالعه باستان شناسی و انسان شناختی نقوش صخره ای (سنگ نگاره های استان خراسان جنوبی)". بیرجند: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی.##-قسیمی، طاهر (1386). "گزارش بررسی نقوش صخره ای اورامان". باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان): 71-80.##-کُخ، هایدماری (1389). از زبان داریوش. ترجمه ی پرویز رجبی. تهران: کارنگ.##-کریمی، فریبا (1386). "نگرشی نو به کنده نگاره های صخره ای ایران".  باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان): 20-34.##-گاراژیان، عمران؛ عادلی، جلال؛ پاپلی یزدی، لیلا (1380). "سنگ نگاره های تازه کشف شده همیان".  انسان شناسی، سال اول، ش 2 (پاییز و زمستان): 84-100.##-گل کار حمزه یی یزد، حمیدرضا؛ رضایی نژاد، محمد؛ طاووسی، مجتبی (1395). "پهنه  بندی اقلیمی استان خراسان جنوبی با نرم افزار GIS". حفاظت منابع آب و خاک، سال ششم، ش 1 (پاییز): 47- 59.##-لباف خانیکی، رجبعلی؛ بشاش، رسول (1373). سنگ نگاره های لاخ مزار بیرجند. (سلسله مقالات پژوهشی). تهران: انجمن آثار ملی ایران.##-لحافیان، جمال (1389–1390). "فنجان نماها در هنر صخره ای کردستان". پژوهش های باستان شناسی  مدرس، سال دوم و سوم، ش 4 و 5 : 79-88.##-محسنی، مرتضی؛ ولی زاده، مریم (1390). "بن مایه های توتمیسم در قصه های عامیانۀ ایران". فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال هفتم، ش 23 (تابستان): 155- 180.##-محمدی قصریان، سیروان؛ نادری، رحمت (1386). "بررسی و مطالعه نقوش صخره ای خره نجیران (مهاباد)". باستان پژوهی، سال دوم، ش 3 (بهار و تابستان): 61-64.##-محمودی، آرزو؛ نصیری، مجید (1392). "درآمدی بر زیبایی شناسی نقش مایه های جانوری سفالینه های قبل از اسلام در ایران". در: مجموعه مقالات برگزیده همایش ملی باستان شناسی ایران (دستاوردها، فرصت ها، آسیب ها). به اهتمام حسن هاشمی زرج آباد و محمدحسین قریشی. بیرجند: دانشگاه بیرجند، دانشکده هنر: 1-9.##-ویلسون، اِوا (1377). طرح های اسلامی. ترجمه ی محمدرضا ریاضی. تهران: سمت.##-هال، جیمز (1390). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه ی رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.##
Francfort, H. P. (1998). “Central Asian petroglyphs: between Indo- Iranian and shamanistic interpretations”.  In (C. Chippindale and P. S. C. Tacon, eds) The Archaeology of Rock-art: 302–318. Cambridge University Press: Cambridge.##-Lymer, k. (2004). “Rags and rock art: the landscapes of holy site pilgrimage in the Republic of Kazakhstan”. World Archaeology, Vol. 36, No. 1: 158-172.##