نویسنده
مدیر گروه پیایندهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. دکتری تاریخ ایران از کشور تاجیکستان
چکیده
هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری رنسانس فرهنگی در دولت سامانیان است. این پژوهش به روش تاریخی صورت گرفته و داده‌های آن با استفاده از نظام کتابخانه‌ای، جستجو در منابع و یادداشت برداری انجام پذیرفته است. یافته ها پژوهش نشان می دهد زمینه مساعد برای تکاپوی خلاقیت ذهنی، عامل اصلی فراخی دامنه پیشرفت های علمی و ادبی در دوران سامانیان است و چنین زمینه ای خود محصول عوامل بنیادی است که وجود آنها در هر دوره ای موجبات تعادل فرهنگی و ارتقای سطح اندیشه و دانش را فراهم می آورد. سیاست و حکومت، خردباوری و انسان گرایی، ارج نهادن امیران سامانی به دانش، فرهنگ و احیاء زبان فارسی، وجود امراء و حاکمان و وزیران علم پرور و دانش دوست، وجود مراکز گسترده تعلیم و تربیت در شهرهای بزرگ خراسان، پیشرفت های هنری، وقف کتاب و کتابخانه های وقفی، آزاداندیشی و آزادمنشی امیران سامانی و تسامح به ملل و مذاهب مختلف، باعث شد در دربار آنان پیروان ادیان و مذاهب به آزادى زندگى و کار مىکردند و هیچ کس در دوران سامانیان با سخت گیری هایی که در دوران غزنویان و سلجوقیان پدید آمد، روبه رو نگردید. رویه ملایم و جهان بینی خاص این خاندان و احترام عامی که نسبت به شعرا، علما و دانشمندان داشتند، باعث شده بود که قلمرو حکومت شان مرکز عمده دانش و ادب فارسی و علوم و هنرهای مختلف و نیز پایگاه اهل علم و ادب و هنرمندان حرف مختلف هم چون سفالگری، فلزکاری و ساختن ظروف، گچکاری، گچبری و سنگ تراشی گردد. که همه این ها از عوامل مهم بر ایجاد و توسعه علم و دانش در قلمرو سامانیان است و سبب شد که آوازه محیط علمی سامانیان باعث مهاجرت برخی از دانشمندان به قلمرو آنان شد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Formation of Cultural Renaissance in Sassanid Government, the Influential Factors in Establishment and Development of Sciences and Knowledge in Sassanid Territory (Big Khorasan and Beyond the Oxus River)
نویسنده [English]
- Farahnaz Kohan
چکیده [English]
The aim of the present paper is to investigate the influential factors in formation of cultural renaissance in Sassanid government. This research accomplished in historic method and its data performed by the use of library system and searching has been accomplished in references and note takings. The findings of research shows that the suitable field for exploring mental creativity is the main factor of the amplitude of the range of scientific and literary developments in Sassanid period and such a field itself is the production of fundamental factors that their presence in any period of time is the means of cultural equilibrium and brings about the promotion of the level of meditation and knowledge. Policy and governorship, wisdom and humanity, the overvaulting of Sassanid emirs into the knowledge and science, culture and reviving the Persian language, the presence of scientific and Philomath emirs and governors and ministers, the presence of expanded centers of training and education in big cities of Khorasan, artistic advancements, book endowment and dedicatory book libraries, liberality and open mindedness of Sassanid emirs and negligence to various nations and religions caused in their courts the followers of different faiths and religions to survive and work freely and nobody in the period of Sassanid suffered difficulties and hardships which appeared in the periods of Ghaznavid and Seljukian. The gentle manner and the special weltanschauung of these dynasty and their public courtesy to poets and the religious authorities and scientists had been caused that the territory of their government to be the main center of knowledge and Persian culture and different sciences and arts and also the base of the men of science and civility and artists of different occupations such as; pottery, metalworking and vessels making, stucco working, plaster mounding and stone carving. Which all of these are of the influential factors in establishing and expansion of the science and knowledge in Sassanid territory and the scientific environment reputation of Sassanid caused the migration of some scientists to their realm.
کلیدواژه‌ها [English]
- Sassanid
- Renaissance
- Khorasan
- آروم، مرضیه (1388). "خاندان جیهانی و نقش آن در تحولات سیاسی و فرهنگی دوره سامانیان". پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی.##ابن بلبلان، علی (1408ق.). الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، ج 1. بیروت: بی نا.##3.ااب‍ن ص‍لاح، ع‍ث‍م‍ان بن عبدالرحمن (2000 م.). علوم الحدیث. به کوشش نورالدین عتر. بیروت: دارال‍ف‍ک‍ر ال‍م‍ع‍اص‍ر؛ دم‍ش‍ق: دارال‍ف‍ک‍ر.##4.ات‍ی‍ن‍گ‍ه‍اوزن، ری‍چ‍ارد؛ ش‍رات‍و، اوم‍ب‍رت‍و؛ ب‍م‍ب‍اچی، آلسیو (1376). هنر سامانی و هنر غزنوی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.##5.اسلامی ندوشن، محمدعلی (1377). "هویت ایرانی در دوران بعد از اسلام". مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی، سال دوازدهم، ش 9-10 (خرداد و تیر): 129-130.##6.اش‍پ‍ول‍ر، برت‍ول‍د (1345). جهان اسلام. ترجمه قمر آریان. تهران: امیرکبیر.##7. اش‍پ‍ول‍ر، برت‍ول‍د (1349). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه جواد ف‍لاطوری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##8.ارشاد، فرهنگ (1378). "خردباوری و انسان گرایی شرقی در سده های سوم و چهارم و مقایسه آن با رنسانس غرب". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن: 463-470.##9.ب‍ارت‍ول‍د، واسیلی ولادیمیروویچ (1352). ترکستان نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ج1. ترجمه کریم کشاورز. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##10.براون، ادوارد (1357). تاریخ ادبی ایران، ج 1. ترجمه علی اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.##11.برتلس، یوگنی ادواردویچ (1375). تاریخ ادبیات فارسی، ج 1. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: هیرمند.##12.بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد بن عبدالله (1373-1378). تاریخنامه طبری.تحقیق محمد روشن. تهران: سروش؛ البرز.##13.بهار، محمد تقی (1373). سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، ج 1. تهران: امیرکبیر.##14.بهمنیار، احمد (1344). صاحب بن عباد: شرح احوال و آثار. به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: دانشگاه تهران.##15. بهمنیار، احمد (1355الف)." سبک نگارش و تالیف". مجله یغما، ش 333 (خرداد): 161-164.##16. بهمنیار، احمد (1355ب)." سبک نگارش و تالیف". مجله یغما، ش 334 (تیر): 235-238.##17.بیهقی، علی بن زید (1348). تاریخ بیهق. با تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار. با مقدمه محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: کتابفروشی فروغی.##18. پ‍روی‍ز، عباس (1336). تاریخ دی‍ال‍م‍ه و غزنویان. تهران: علمی.##19.اجی‌زاده، اکبر (1390). "اوضاع فرهنگی، علمی عصر سامانیان". پایان ث‍ع‍ال‍بی، ع‍ب‍دال‍م‍ل‍ک‌ب‍ن محمد (1366ق.). یتیمة الدهر، به کوشش محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره: بی جا.##20.حاجی‌زاده، اکبر (1390). "اوضاع فرهنگی، علمی عصر سامانیان". پایان نامه کارشناسی ارشد الهیات، گرایش تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری.##21.حجت، رضا (1384). بخارا کجاست؟ سیری در جغرافیای تاریخی و فرهنگی خراسان بزرگ در عهد سامانیان همگام با ابن سینا. تهران: امین دژ.##22.حقیقت، عبدالرفیع (1377). "سهم ایرانیان در پیشرفت علوم و فنون". مجله گزارش، ش 96 (بهمن): 60-65.##23.خزایی، محمد (1385). "نقش سنت های هنری سامانی در شکل گیری هنر اسلامی در سده سوم تا پنجم". کتاب ماه هنر، ش 99-100 (آذر و دی): 42-43.##24.خلیل حتی، فلیپ (1366). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.##25.جاحظ، عمرو بن بحر (1950). البیان و التبیین، ج3. قاهره: بی نا.##26.راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعى ایران. تهران: نگاه.##27.رجب زاده، عسکر علی (1378). "دید تازه پژوهشی درباره موسیقی دوران سامانیان". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان : 558- 565.##28.رضا، فضل‌الله (1353). "نکاتی چند درباره مقام علمی ابوریحان بیرونی". در: مجموعه مقالات یادنامه بیرونی، سخنرانی های فارسی. گردآوری مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.##29.
رفیعی علامرودشتی، علی (1373). "نگاهی به وقف کتاب در تمدن اسلامی". مجله میراث جاویدان، سال دوم، ش 8 (زمستان): 82-93.##30.روشن، محمد (1379). "سامانیان و تاریخ طبری". مجله ایران شناخت، ش 16 -17 (بهار و تابستان): 72-79.##31.ریاحی سامانی، نادر (1376). "بررسی سیر تحولات در تشکیلات و مدیریت اوقاف در ایران پس از اسلام". در: کنگره وقف. گردآوری بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی: 23.##32.زرین‌کوب، عبدالحسین (1374). روزگاران ایران، ج 1. تهران: سخن.##33.ساعاتی، یحیی محمود (1374). وقف و ساختار کتابخانه‌های اسلامی: کاوشی در میراث فرهنگی اسلام. ترجمه احمد امیری شادمهری. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.##34.سامی، علی (1352). "سیر دانش و فرهنگ ایران در ادوار مختلف بعد از اسلام، مساجد بزرگ، نخستین مراکز و مجامع درسی در سده‌های نخستین اسلام". مجله هنر و مردم. دوره11، ش126 (فروردین): 39-45.##35.سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1962م.). الانساب. اعتنی بتص‍حیحه و التعلیق علیه عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی. حیدرآباد دکن: مجلس دائره المعارف العثمانیه.##36.شبلی نعمانی، محمد (1363). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران. ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی. تهران: دنیای کتاب.##37.شریعتی، علی (1369). بازشناسی هویت ایرانی – اسلامی. مجموعه آثار 27. تهران: الهام.##38.شوقی‌بنین، احمد (1384). "پدیده وقف کتاب در تاریخ کتابخانه مغرب". ترجمه حسین علی نقیان. وقف میراث جاویدان. ش 49 (بهار): 18-33.##39.صدری نیا، باقر (1378). "راز و رمز شکوفایی دانش و اندیشه در عصر سامانی". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان: 482- 490.##40.صفا، ذبیح الله (1331). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم. تهران: دانشگاه تهران.##41. صفا، ذبیح الله (1347). تاریخ علوم و ادبیات ایرانی. تهران: ابن سینا.##42.صفا، ذبیح الله (1355). تاریخ ادبیات در ایران، ج1. تهران: [کتابهای‌جیبی].##43.صفا، ذبیح الله (1356). خلاصه تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران. تهران: امیرکبیر.##44.عبدالله‌اف، شیرزاد، و دیگران (1377). سامانیان و احیای تمدن فارسی تاجیکی. دوشنبه: فرهنگ نیاکان.##45.غ‍ف‍وروف، ب‍اب‍اج‍ان (1376). "علل اوجگیری و سقوط سامانیان". ترجمه میرزا ملااحمد. مجله ایران شناخت، ش 6 (پاییز): 146-157.##46.غ‍لام‍رض‍ای‍ی، محمد (1377). سبک شناسی: شعر فارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.##47.فخرآور، کبری (1387). بررسی علل ظهور و گسترش زبان و ادبیات فارسی در عصر سامانی. پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.##48.ف‍رای، ری‍چ‍ارد نلسون (1348). بخارا: دس‍ت‍اورد ق‍رون‌وس‍طی، ترجمه محمود مح‍م‍ودی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##49.قفطی، علی بن ی‍وس‍ف (1347). ت‍اری‍خ‌ال‍ح‍ک‍م‍اء قفطی، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری. مقابله، تصحیح حواشی و مقدمه به کوشش بهین دارائی. تهران: دانشگاه تهران.##50.کرمر، جوئل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل بویه. ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.##51.کریستین سن، آرتور (1367). ایران در زمان سامانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: امیر کبیر.##52.گرابار، آلک (1383). مروری بر نگارگری ایرانی. ترجمه مهرداد وحدتی. تهران: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ه‍ن‍ر.##53.گروسه، رنه (1375). چهره آسیا. ترجمه غلامعلی سیار. تهران: فروزان.##54.محمدی، محمد (1352). "سیر اندیشه و علم در جهان اسلام". مقالات و بررسی ها. ش 13-16 (بهار تا زمستان): 1-25.##55.محتشم، حسن (1378). "نقش سامانیان در احیای زبان فارسی". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان: 729-730.##56.مرزآبادی، غلامحسین (1350). "رویدادهای سیاسی سده های چهارم و پنجم و تأثیر آن در فرهنگ و ادب ایران". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 97-100 (بهار تا زمستان): 254-260.##57.مسکوب، شاهرخ (1373). هویت ایرانی و زبان فارسی. تهران: باغ آیینه.##58.قدسی، محمد بن احمد (1361). احسن‌ال‍ت‍ق‍اس‍ی‍م‌ف‍ی‌م‍ع‍رف‍ه‌الاق‍ال‍ی‍م. ترجمه ع‍ل‍ی‍ن‍ق‍ی م‍ن‍زوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.##59.م‍ورگ‍ان، دی‍وی‍د (1373). ایران در قرون وسطی: 1040 -1797 م. ترجمه عباس مخبر. تهران: طرح نو.##60.یرزا، ملااحمد (1381). "عصر سامانیان، دوران پربار گفتگوی تمدن ها". مجله ایران شناسی، ش 55 (پاییز): 628-633.##61.ناصح، محمد مهدی (1378). "اصل تساهل و تسامح در فرهنگ عصر سامانی". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان: 526-536.##62.ن‍رش‍خ‍ی، م‍ح‍مدب‍ن ج‍ع‍ف‍ر (1351). تاریخ بخارا. ترجمه اب‍ون‍ص‍ر احمد بن محمد بن ن‍ص‍ر ال‍ق‍ب‍اوی. ت‍ل‍خی‍ص محمد بن زف‍رب‍ن عمر. تصحیح و ت‍حشی‍ه م‍درس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##63.نظامی عروضی، احمد بن عمر (1333). چهارمقاله. به سعی و اهتمام و تصحیح محمد قزوینی. با تصحیح مجدد و شرح لغات و عبارات و توضیح نکات ادبی به اهتمام محمد معین. تهران: کتابفروشی زوار.##64.نعمتاف، نعمان (1989م.). دولت سامانیان، تاجیکان در عصرهای 9-10م. دوشنبه: عرفان.##65.هدایتی خوشکلام، منوچهر (1387). "سامانیان و رستاخیز فرهنگی ایرانیان در سده های نخستین اسلامی". در: نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. به کوشش علی اصغر شعردوست و قهرمان‌سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان: 537-549.##66.هروی، جواد (1380). تاریخ سامانیان: عصر طلایی ایران بعد از اسلام. تهران: امیرکبیر.##67.وامبری، آرم‍ینیوس (1380). تاریخ بخارا. تهران: سروش.##68.ی‍اق‍وت‌ح‍م‍وی، ی‍اق‍وت‌ب‍ن‌ع‍ب‍دال‍ل‍ه (۱۹۳۶– ۱۹۳۸م). معجم الادبا. بیروت: دار الاح‍ی‍اآ ال‍ت‍راث‌ال‍ع‍ربی.##
- Abdullaev, shirzad (1998). Religious Practices under the Samanid. The Samanid s and the Revival of the Civilization of Iranian people. Dushanbe: IrFan. ##70.Alimov, Karamatulla (1998). "Theology and Mysticism During the samanid Era." The Samanids and the Revival of the Civilization of Iranian people. Dushanbe: Farhang Neikan. ##71.Bashiri, Iraj (1999). Samanid Achievements. Dushanbe: Farhang Neikan##72.Henry, George (1967). A History of Arabian music,London: Farme##73.Elgood, Cyril Lloyd (1984). Medical History of Persia and the Eastern Caliphate.The Syndics of the Cambridge University Press. ##74.Nematov, Noman. (1998). The Samanid state. The Samanids and the Revival of the Civilization of Iranian people. Dushanbe: IrFan.##75.Nuraliev, Yusuf (1998). Medicine Care Under the Samanids. The Samanids and the Revival of the Civilization of Iranian people. Dushanbe: IrFan.##
)