نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار دانشگاه شاهد
چکیده
منطقه خراسان، از دیرباز تاکنون از جمله مهم ترین مراکز شکل گیری و اشاعه ی معارف عرفانی بوده است و بسیاری از بزرگان تصوف در این سرزمین زاده و پرورده شده اند و کتاب ها و منابع اصیل صوفیه، چون رساله قشیریه، کشف المحجوب، طبقات الصوفیه، اللمع و ... در این منطقه به نگارش درآمده است و نوابغ جهان عرفان چون عطار و مولانا از خراسان بزرگ برخاسته اند. هم چنین این منطقه از نخستین مراکزی است که خانقاه های صوفیه در آن تأسیس و تعالیم متعالی عرفان از این مکان به ارباب سلوک آموزش داده می شده است. این پژوهش ضمن معرفی کلی خانقاه و کارکردهای آن در تاریخ تصوف ایران به طور عام، به معرفی خانقاه های خراسان و برخی رویکردهای اجتماعی آن به طور خاص می پردازد و هدف آن نمایاندن بخشی از تاریخ و فرهنگ غنی خراسان است. یافته های پژوهش نشان می دهد که خانقاه ها، دارای کارکردها و نقش های مهم دینی، فرهنگی، حمایت گری از فقیران و درماندگان و مسافران و حتی دفاع و مبارزه با ظلم و ستم اجتماعی بوده اند و گاهی نیز می توانند به عنوان مراکزی برای اشاعه موسیقی قومی و جایگاهی برای انتشار اشعار فارسی و معرفی آداب و رسوم مردم به شمار آیند و سبب بازنمایی معماری و هنر ایرانی گردند و به دلیل تعالیم و برنامه های خاص عارفان آزاداندیش در این مکان ها به ارباب سلوک، به محلی برای آزاداندیشی و برخورد آراء و اندیشه های مذاهب مختلف در دوره خود تبدیل شوند.
کلیدواژه‌ها
- آلوسی، عادل کامل (1398 ق.). الربط البغدادیه فی التاریخ و الخطط المورد، ج7. بیروت: چاپ بیروت.
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1337). سفرنامه ابن بطوطه. ترجمه محمدعلی موحد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- افشاری، مهران (1382). فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه (سی رساله). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- افلاکی، شمس الدین احمد (1959). مناقب العارفین. تصحیح حسین یازیجی. آنکارا: انجمن ترک آنقره.
- انصاری، عبدالله بن محمد (1362). طبقات الصوفیه. تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: توس.
- انصاف پور، غلامرضا (1383). تاریخ و فرهنگ زورخانه و گروه های اجتماعی زورخانه رو. تهران: نشر اختران.
- باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1353). اوراد الاحباب و فصوص الآداب. به اهتمام ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1357). نای هفت بند (مجموعه مقالات تاریخی و ادبی). تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطائی.
- بقیعی، غلامحسین (1373). مزار میر مراد. تهران: گوتنبرگ.
- بهشتیان، عباس (1344). بخشی از گنجینه آثار ملی مربوط به شهر اصفهان.تهران: حبل المتین.
- جامی، مولانا عبدالرحمن بن احمد (1336). نفحات الانس من حضرات القدس. به تصحیح و مقدمه مهدی توحیدی پور. تهران: کتابفروشی محمودی.
- چلکووسکی، پترجی (1367). تعزیه (نیایش و نمایش در ایران). ترجمه داود حاتمی. تهران: علمی و فرهنگی.
- حقیقت، عبدالرفیع (1372). تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کومش.
- خواندمیر، غیاث الدین (1333). حبیب السیر فی اخبار اولادالبشر. به تصحیح جلال الدین همایی. تهران: کتابخانه خیام.
- داعی السلام، محمدعلی (1362). فرهنگ نظام. تهران: [بی نا].
- دهخدا، علی اکبر. لغت نامه، ج 6. ذیل "خانقاه".
- رسایل جوانمردان (مشتمل بر هفت فتوت نامه) (1352). با تصحیحات و مقدمه ی مرتضی صراف و مقدمه ی هانری کربن. تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهش های علمی در ایران.
- ریاض، محمد (1382). فتوت نامه، به اهتمام رساله فتوتیه میر سیدعلی همدانی. به اهتمام عبدالکریم جربزه دار. تهران: اساطیر.
- ژنده پیل، احمد جام (1368). انس التائبین. تصحیح و توضیح علی فاضل. تهران: چاپخانه حیدری.
- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1341). دیوان سنایی غزنوی. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
- سهروردی، عمر بن محمد (1352). فتوت نامه دیگری از شیخ شهاب الدین عمر سهروردی. در: رسایل جوانمردان (مشتمل بر هفت فتوت نامه). با تصحیح مرتضی صراف. تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهش های علمی در ایران.
- سیدی، مهدی (1382). سیمای تاریخی فرهنگی مشهد. مشهد: نشر آوام؛ شهرداری مشهد، معاونت فرهنگی و اجتماعی.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383). "راه های انتشار یک شعر در قدیم". مجله بخارا، ش 36 (خرداد): 36-61 .
- ------ (1384). نوشته بر دریا، از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی. تهران: سخن.
- ------ (1388). آنسوی حرف و صوت (گزیده اسرارالتوحید). تهران: سخن.
- عبادی، قطب الدین ابوالمظفر (1345). التصفیه فی احوال المتصوفه (صوفی نامه). به اهتمام غلامحسین یوسفی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- عوفی، سدیدالدین محمد (1353). جوامع الحکایات و لوامع الروایات. تصحیح مظاهر مصفا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- غزنوی، خواجه سدیدالدین محمد (1345). مقامات ژنده پیل (احمد جام). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- قزوینی، زکریا (1960). آثارالعباد و اخبارالبلاد. بیروت: چاپ بیروت.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1361). ترجمه رساله قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.
- قصابیان، محمدرضا (1377). تاریخ مشهد (از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه). مشهد: انصار.
- قیومی بیدهندی، مهرداد؛ سلطانی، سینا (1393). "معماری گم شده، خانقاه در خراسان سده پنجم". مطالعات معماری ایران، ش 6 (پاییز و زمستان): 65-85.
- کربلایی تبریزی، حافظ حسین (1383). روضات الجنات، جزء اول و دوم. با مقدمه و تکمله و تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی. تبریز: ستوده.
- کربن، هانری (1363). آیین جوانمردی. ترجمه احسان نراقی. تهران: نشر نو.
- کیانی، محسن (1389). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
- گرایلی، فریدون (1357). نیشابور شهر فیروزه. مشهد: دانشگاه فردوسی.
- محمود بن عثمان (1358). فردوس المرشدیه فی اسرارالصمدیه. تهران: طهوری.
- مقری، اصغر (1359). بناهای تاریخی خراسان. مشهد: اداره کل فرهنگ خراسان.
- میهنی، محمد بن منور (1366). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
- نفیسی، سعید (1343). سرچشمه تصوف در ایران. تهران: فروغی.
- نیرومند، کریم (1364). تاریخ پیدایش تصوف و عرفان و سیر تحول و تطور آن. زنجان: کتابفروشی ستاره.
- همایونی، مسعود (1371). تاریخ سلسله های طریق نعمت اللهیه در ایران. تهران: بنیاد عرفان مولانا.
)