نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیأت علمی گروه جغرافیا، دانشگاه بیرجند،
2 کارشناس ارشد جغرافیا، دانشگاه بیرجند
چکیده
باورهای دینی و مذهبی می توانند بر نگرش جامعه در تمامی ابعاد تأثیرگذار باشند. از جمله این اعتقادات، واقعه ی کربلا و ارزش های نهفته در آن است که بر جنبه های مختلف زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تأثیر داشته؛ تا بدان جا که برای زنده نگه داشتن یاد این واقعه، مجموعه ای از نمایش های آیینی- مذهبی به نام تعزیه و شبیه خوانی شکل گرفته است. در شهر بیرجند، در جنوب خراسان، به تبع شرایط اجتماعی، سیاسی و مذهبی حاکم در ادوار مختلف، حسینیه های متعددی برای عزاداری ایجاد گردید. مهم ترین آن ها حسینیه ی شوکتیه نو بوده است. هدف مقاله ی حاضر شناخت و بررسی نحوه ی برپایی مراسم آیینی تعزیه در حسینیه ی شوکتیه ی نو، به عنوان یکی از بناهای با عظمت شهر بیرجند، در دوره ی قاجار است. این پژوهش با شیوه توصیفی- تحلیلی به انجام رسیده است. شناخت عناصر کالبدی و معماری حسینیه و نیز آگاهی از نحوه برگزاری مراسم تعزیه بر اساس مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و مصاحبه با مطلعان کلیدی صورت گرفته است. بر اساس یافته های این پژوهش، گرچه حسینیه شوکتیه در طول زمان، کاربری های توأمان آموزشی و مذهبی داشته است، اما فضای کالبدی آن همچنان که ایده ی اولیه ی بنا گواهی می دهد برای برگزاری مراسم مذهبی و آیینی تعزیه مناسبت دارد. این بنای تک ایوانی با صحن وسیع، رواق ها، طاق نماهای پیرامونی و سکوی مستطیل شکل میان صحن در حال حاضر نیز می تواند پاسخ گوی کاربری آیینی آن در زمینه برگزاری مراسم تعزیه، شبیه خوانی و سایر مراسم ملی و مذهبی باشد.
کلیدواژه‌ها
- امین، رضا (1384). "تعزیه هنری برآمده از سنت و آیین". آزما، ش 41 (اسفند): 39-41. 2. امین زاده، بهناز (1378). "حسینیه ها و تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی". هنرهای زیبا (معماری و شهرسازی)، ش 6 (زمستان): 55-66. 3. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی (1393). گزارش ثبت حسینیه شوکتیه. بیرجند: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی [چاپ نشده].4. اعتصام الملک، میرزا خانلرخان (1351). سفرنامه میرزا خانلرخان. تهران: چاپخانه فردوسی.5. آیتی، ابوالحسن (1391). خاطراتی از بیرجند و رویدادهای سیاسی. تهران: بهجت.6. آیتی، محمدحسین (1371). بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان. مشهد: دانشگاه فردوسی.7. باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1379). از سیر تا پیاز (سفرنامه بیرجند). تهران: نشر علم.8. بکتاش، مایل (1389). تعزیه و فلسفه آن. در: مجموعه تعزیه؛ آیین و نمایش در ایران، ترجمه: داود حاتمی. تهران: سمت.9. بلوکباشی، علی (1383). تعزیه خوانی حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی. تهران: امیر کبیر.10. جولایی، احمد (1387). "تعزیه و مراسم آیینی/عاشورایی". صحنه، دوره جدید، ش 56 و 57 و 58 (تابستان):20-21. 11. چلکووسکی، پیتر (1389). "تعزیه: نمایش بومی پیشرو ایران". در: مجموعه تعزیه، آیین و نمایش در ایران. ترجمه داود حاتمی. تهران: سمت. 12. حیدری، اصغر (1391). تاریخ و جلوه های عزاداری امام حسین (ع) در ایران با تکیه بر دوره صفویه. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.13. رضایی، جمال (1381). بیرجندنامه (بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی). تهران: هیرمند.14. رهنما، محمدرحیم (1376). "حسینیه ها در بافت تاریخی مشهد". مشکوة، ش 56 و 57 (پاییز و زمستان): 146- 164. 15. سروش، محمدرضا؛ زعفرانلو، رقیه (1389). "بنای تاریخی معروف به مدرسه شوکتیه". اثر، ش 50 (پاییز): 36-54. 16. شیعه، اسماعیل (1384). با شهر و منطقه در ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. 17. عاشورپور، صادق (1388). نمایش های ایرانی، ج 2. تهران: سوره مهر. 18. عزتی، عباس (1379). "تعزیه: نمایش مذهبی ایران". ایران شناخت، ش 16 و 17 (بهار و تابستان): 90-119. 19. فلاندن، اوژن (1324). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران (در سال های 1840-1841). ترجمه حسین نورصادقی. اصفهان: چاپخانه روزنامه نقش جهان.20. قبادیان، وحید (1387). بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. تهران: دانشگاه تهران.21. کالمار، ژان (1374). "بانیان تعزیه خوانی". در: مجموعه درباره تعزیه و تئاتر در ایران. ترجمه جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.22. کرم زاده شیرانی، منصور؛ متدین، حشمت الله (1391). "مروری بر رابطه تعزیه و معماری در حسینیه های دوره قاجار (نمونه موردی: حسینیه مجتهد- اردبیل)". در: مجموعه مقالات برگزیده اولین همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی.مشهد: مؤسسه آموزش عالی خاوران. [پیوسته] قابل دسترس در:
http://www.civilica.com/Paper-NCIAUD01-NCIAUD01_182.html[5/7/1393]
23. کوهستانی نژاد، مسعود (1387). "درآمدی بر تکیه های دولتی عصر قاجار". تئاتر، ش 42 و 43 (تابستان): 116-133. 24. کیانی، محمدیوسف (1385). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.25. گنجی، محمدحسن (1389). مرد جهانی از بیرجند. تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.26. مازندرانی، هادی (1389). "تاریخچه تعزیه و کارکرد آن در حفظ ارزش های دینی: تعزیه، نیاز معنوی و اجتماعی". فرهنگ پویا، ش19 (زمستان): 101-106. 27. مجیدی خامنه، فریده (1380). "تعزیه و تعزیه خوانی در ایران". گلستان قرآن، دوره جدید، ش 63 (بهار): 37-41. 28. محجوب، محمدجعفر (1389). "تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روش های نمایشی آن در تعزیه". در: مجموعه تعزیه، آیین و نمایش در ایران. ترجمه داود حاتمی. تهران: سمت: 170-191. 29. منصف، محمدعلی (1354). امیر شوکت الملک علم "امیر قائن". تهران: امیرکبیر. 30. ناصری پور تکلو، رضا (1391). "بازشناسی خاستگاه معماری تعزیه". در: مجموعه مقالات برگزیده اولین همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی. مشهد: مؤسسه آموزش عالی خاوران. [پیوسته] قابل دسترس در: http://www.civilica.com/Paper-NCIAU01-NCIAU01_016.html [5/7/1393]. 31. همایونی، صادق (1351). "تحولات و دگرگونی و سیر تکامل تعزیه های ایرانی". کاوه (مونیخ)، ش 45 (پاییز): 89-103. 32. هیل، اف (1378). نامه هایی از قهستان. ترجمه محمد حسن گنجی. مشهد: آستان قدس رضوی، مرکز خراسان شناسی. 33. یارشاطر، احسان (1389). "تعزیه و آیین های سوگواری در ایران قبل از اسلام". در: مجموعه تعزیه، آیین و نمایش در ایران. ترجمه داود حاتمی. تهران: سمت: 118-127.
)