نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار تاریخ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه پیام نورتهران، ایران
چکیده
تعیین حدود مرزهای شرقی ایران، با فشار انگلستان به منظور ایجاد کمربند حایل برای حفاظت از هندوستان صورت گرفت. در شرایطی که انگلستان در اوج قدرت بود، ایران در نهایت ضعف ساختاری و فساد اداری و انحطاط اخلاقی در سایه استبداد ناصری، قرار داشت. در تعیین مرزهای شرقی، شاه و کارگزارانش با وجود تمایل بسیار به حفظ مرزهای تاریخی، به دلایل مختلف، از جمله تصمیم انگلستان به جداکردن قسمت‌های بزرگی از ایران، عدم کارایی و شناخت کارگزاران ایرانی در زمینه تعیین مرزها، سیاست کلی دولت ایران مبنی بر حفظ مناسبات حسنه با انگلستان و دادن امتیاز برای مقابله با خطر روسیه، قادر به حفظ تمامیت ارضی ایران نشدند. هدف این مقاله روشنکردن نقش بازیگران ایرانی در جهت تعیین حدود مرزهای شرقی طی "حکمیت گلداسمید" است. سؤالی که این مقاله به آن می‌پردازد این است: آیا بازیگران ایرانی در تعیین مرزهای شرقی طی حکمیت گلداسمید، در چارچوب منافع ملی عمل کرده‌اند؟ انگلستان برای پیشبرد اهداف استعماری خود، ناصرالدینشاه را تطمیع و سپهسالار را جایگزین میرزا سعیدخان کرد. میرزا معصوم‌خان که همانند دایی خود، میرزا سعیدخان، به روسها تمایل داشت، با کمک امیر حشمت‌الملک عَلم سوم- با وجود تمایلات انگلیسی به دلیل به خطر افتادن منافع مادی خود- به کارشکنی پرداخت. این کارشکنی سبب شد میرزا ملکم‌خان بدون حضور در سیستان، تنها برای امضای حکمیت، جایگزین میرزا معصوم‌خان شود. در نهایت حکمیت با وجود نارضایتی ایران و افغانستان همان‌گونه که مدنظر انگلستان بود خاتمه یافت. روش تحقیق در نوشتار حاضر روش تاریخی بر اساس روش توصیفی- تحلیلی است.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آدمیت، فریدون (1385). اندیشه و ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار. تهران: خوارزمی.##آدمیت، فریدون (1389). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.##احسانی، کاوه (1375). "مرزهای ایران". ایراننامه، سال چهاردهم، ش 56 (پاییز): 682-694.##احمدی، حسن (1378). جغرافیای تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه‌ها. تهران: مؤلف.##اعتصام‌الملک، میرزاخانلرخان (1351). سفرنامه میرزاخانلرخان اعتصام‌الملک. به کوشش منوچهر محمودی. تهران: بی‌نا.##اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1345). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.##اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367). تاریخ منتظم ناصری، ج 3. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.##اقبال‌الدوله، میرزاعبدالحسین (1384). "روزنامه سفر سیستان". به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو. در: دفتر تاریخ، ج 2. گردآورنده: ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی: 593-663.##بامداد، مهدی (1357). شرح حال رجال ایران در قرون 12، 13و 14 هجری، ج 1 و 2. تهران: زوار.##بامداد، مهدی (1378). شرح حال رجال ایران در قرون 12، 13و 14 هجری، ج 6. تهران: زوار.##بهمنی قاجار، محمدعلی (1385). ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی. تهران: وزارت امور خارجه، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.##تیموری، ابراهیم (1363). عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران. تهران: اقبال.##خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ (1375). سفرنامه خانیکوف. ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه. مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه و چاپ انتشارات.##دویچ، کارل، و دیگران (1375). نظریه‌های روابط بین‌الملل، ج 2. ترجمه وحید بزرگی. تهران: جهاد دانشگاهی (ماجد).##رایت، دنیس (1359). انگلیسیها در میان ایرانیان. ترجمه لطفعلی خنجی. تهران: امیرکبیر.##رئیس طوسی، رضا (1376). "استراتژی سرزمین‌های سوخته سیستان در احتضار (2)". تاریخ معاصر ایران، سال اول، ش 4 (زمستان): 19-68.##ساسانی، احمد خان‌ملک (1379). سیاستگران دوره قاجار. به کوشش سیدمرتضی آلداوود. تهران: مگستان.##سایکس، سرپرسی (1336). ده هزار مایل در ایران (سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس). ترجمه حسین سعادت نوری. تهران: ابن سینا.##سپهر، محمدتقی (لسان‌الملک) (1353). ناسخ‌التواریخ سلاطین قاجاریه، ج 3. تهران: کتابفروشی اسلامیه.##شریف‌امامی، جعفر (1380). خاطرات جعفر شریف‌امامی. به کوشش حبیب لاجوردی. تهران: نگاه امروز.##شورماچ (نورستانی)، محمداکبر (1350). جغرافیای عمومی افغانستان. کابل: زوری.##شقاقی، میرزا مهدی‌خان (ممتحن‌الدوله) (1379). مآثر مهدیه. تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.##صبوری؛ ناصح و ظهیر (1386). شجره الملوک. تحقیق و توضیح و تصحیح منصور صفت‌گل. تهران: میراث مکتوب.##عباسی، محمد (1372). حکومت سایه‌ها: اسناد محرمانه و سیاسی میرزاحسین‌خان سپهسالار. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.##فرانکل، جوزف (1370). روابط بین‌الملل در جهان متغیر. ترجمه عبدالرحمن عالم. تهران: دفتر وزارت امور خارجه، مطالعات سیاسی و بین‌المللی.##فرهنگ، میرمحمدصدیق (1371). افغانستان در پنج قرن اخیر، ج 1. تهران: عرفان.##قاجار، میرزامحمدجعفر (1380). "کتابچه حالت سیستان". در: دفتر تاریخ. ج1. گردآورنده ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی: 163-166.##کاظم‌زاده، فیروز (1371). روس و انگلیس در ایران 1864-1914. ترجمه منوچهر امیری. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.##کرزن، جورج (1373). ایران و قضیه ایران. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج 1. تهران: علمی و فرهنگی.##کرمانی، ذوالفقار (1374). جغرافیای نیمروز. به کوشش عزیزالله عطاردی. تهران: میراث مکتوب.##کهزاد، احمدعلی (1376). رجال و رویدادهای تاریخی افغانستان. پیشاور: دانش کتابخانه.##گزارش به ناصرالدین شاه قاجار درباره حشمت‌الملک و شهاب‌الملک و منطقه قائنات و سیستان و بلوچستان (1390). به اهتمام محمد گلبن. فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون بهارستان، سال چهارم، دوره 2، ش 13: 835-839.##لمبتون، آ. ک. (1377). مالک و زارع. ترجمه منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی.##متولی‌حقیقی، یوسف (1383). افغانستان وایران. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی.##مجتهدزاده، پیروز (1378). امیران مرزدار و مرزهای خاوری ایران. ترجمه حمیدرضا ملک محمدی نوری. تهران: شیرازه.## مجتهدزاده، پیروز (1386). بازیگران کوچک در بازی بزرگ: استقرار مرزهای شرقی ایران و پیدایش افغانستان. ترجمه عباس احمدی. تهران: معین.##محمدغبار، میرغلام (1359). افغانستان در مسیر تاریخ، ج 2. قم: بی‌نا.##محمود، محمود (1367). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19، ج 3. تهران: اقبال.##مک‌گرگر، سی. ام. (1366). شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ج 1. ترجمه مجید مهدی‌زاده. مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی.##مکی، حسین (1362). تاریخ بیست ساله ایران، ج 6. تهران: نشر ناشر.##ملک‌آرا، عباسمیرزا (2535). شرح حال عباسمیرزا ملک‌آرا. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: بابک.##ملکشاهی، هاشم (1387). "انگلیس و جدایی بلوچستان". تاریخ معاصر ایران، سال دوازدهم، ش 45 (بهار): 199-214.##مهندسین مشاور فرپاک (1363). گزارش مرحله اول طرح تأمین و احداث شبکه آب مشروب کلیه قراء سیستان، کلیات و مشخصات عمومی، ج 1. بی‌جا: وزارت بهداری؛ سازمان منطقه‌ای بهداری سیستان و بلوچستان، مدیریت بهداشت محیط استان.##نائبیان، جلیل؛ شیخنوری، محمدامیر؛ پیری، محمد (1388). "تشکیل سیستان از سلسله قاجار تا تسلیم علی‌خان سربندی". پژوهشهای تاریخی، دوره جدید، ش 2 (تابستان): 19-34.##وزارت اطلاعات و کلتور (1352). سوابق و اسناد موضوع آب از رود هلمند. کابل: نشریه اداره ارتباط عامه.##وین، آنتونی (1383). ایران در بازی بزرگ. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران: پیکان.##هالستی، کی. جی. (1373). مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل. ترجمه بهرام مستقیمی و مسعود طارم‌سری. تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات.##هدایت، رضاقلیخان (1380). روضه الصفای ناصری، ج 10. تهران: اساطیر.##ییت، چارلز ادوارد (1365). سفرنامه خراسان و سیستان. ترجمه قدرت‌الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری. تهران: یزدان.##
اسناد##سازمان اسناد ملی ایران. 29300651، برگ 5.##وزارت‌خارجه ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. سال 1306، کارتن 46، پرونده 4، برگ 37.##وزارت‌خارجه ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. سال 1308، کارتن 20، پرونده 119/33، برگ 101.##وزارت‌خارجه ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. سال 1309، کارتن 18، پرونده 116/33، برگ 115.##
- Brobst, Peter John (1997). “Sir Frederic Goldsmid, and the Containment of Persia 1863-1873”. Middle East Studies, Vol. 33, No. 2: 197-215.##Burrell, R. M. (1997(. Iran Political Diaries 1881-1965. Vol. 2. Oxford: Archive Editions Limited.##Dyson, Stephen Benedict; Preston, Thomas (2006). “Individual Characteristics of Political Leaders and the use of Analogy in Foreign Policy Decision Making”. Political Psychology, Vol. 27, No. 2: 265-288.##Ferrier, J. P. (1976). Carvan Journeys and wanderings in Persia, Afghanistan,Turkistan and Beloochistan. Karachi: Oxford University Press.##Ronaldshay, Earl F. (1902).“A journey from Quette to Meshad via the Nushki sistan Trade-Route”. The Geographical Journal, Vol. 20, No. 1: 70-85.##Goldsmid, Frederic (1876). Eastern Persia, Account of the Journeys of the Persian boundary commission 1870-71-72, Vol. 1. London: MacMillan.##Landor, A; Savage, Henry (1902). Across coveted lands or a journey from flushing (Holland) to Calcutta Overland, Vol. II. London: McMillan.##McMahon, Henry (1906). “Recent Survey and exploration in Sistan”. The Geographical Journal, Vol. XXVIII, No. 3: 209-228.##Rawlinson, Henry (1875). England and Russian 1n the East. London: john Murray.##
)