نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه صنایع دستی دانشگاه بیرجند

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه بیرجند

چکیده

باغ ایرانی در طول تاریخ طولانی خود از هخامنشیان تا پهلوی، علاوه بر تنوع در هندسه فضایی و طراحی هوشمندانه، بستری برای رفع نیازهای ساکنین و سازندگان باغ بوده و عملکردهای متنوعی داشته­است؛ لذا باغ علاوه بر تأمین فضای تفرّج، پاسخی برای خودکفایی، ملاحظات اقتصادی، کشاورزی و فضایی سازگار با اقلیم مناطق مختلف بوده، به نحوی که علاوه بر عملکرد اصلی، عملکردهای ثانویه و کارکردهای چندجانبه منظر، مورد توجه سازندگان و صاحبان باغ بوده ­است. بیرجند به دلیل موقعیت راهبردی در مرزهای شرقی ایران و اهمیت حکمرانان محلی در دوره قاجار و پهلوی، بستر شکل­گیری و تحول باغ­های مهمی بوده ­است. هدف این پژوهش یافتن چگونگی ادغام عملکر­های مختلف در نظام طراحی باغ­های تاریخی بیرجند و مطالعه تطبیقی منظر چندعملکردی در باغ­های مورد مطالعه است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و جمع­آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه­ای و مصاحبه به همراه مطالعات میدانی در سه باغ تاریخی بیرجند (رحیم­آباد، امیرآباد و بهلگرد) است. نتایج نشان می­دهد باغسازان سنتی در طراحی باغ‌های بیرجند به چگونگی ادغام عملکردهای مختلف در نظام طراحی، با هدف طراحی و ساخت فضایی چندمنظوره اندیشیده­اند. منظر چندعملکردی در باغ­های مورد مطالعه از الگوی منظر چندعملکردی وزن­دار پیروی می­کنند؛ لذا در منظر چندعملکردی وزن­دار، زمین، قادر به ارائه و تأمین بیش از یک عملکرد و در عین حال برآورده­کردن چندین نیاز مختلف اما متجانس می­باشد. طراحی منظر چندعملکردی باغ­های تاریخی باعث تلفیق باغ­های زینتی و کشاورزی مثمر شده­است. در ضمن عملکرد اصلی باغ­های رحیم­آباد، بهلگرد و امیرآباد به ترتیب: پذیرایی، تولیدی و سیال است. همچنین باید گفت که از میان سه الگوی اصلی منظر چندعملکردی (موزاییکی، وزن­دار و بنیادین) باغ­های مورد مطالعه دارای الگوی منظر چندعملکردی وزن­دار (تلفیق چند عملکرد متجانس در یک فضای واحد) است.

کلیدواژه‌ها

منابع
آرشیو میراث فرهنگی خراسان جنوبی، آرشیو نقشه‌ها.##اسدالهی، زهرا؛ و دیگران (1397). "ارزیابی موجودی منابع اطلاعاتی در ایران برای نقشه‌سازی خدمات اکوسیستم در راستای برنامه­ریزی مکانی و مدیریت سرزمین". نشریه حفاظت و بهره­برداری از منابع طبیعی، سال هفتم، ش 1 (بهار و تابستان): 109-123.##اعتضادی، لادن؛ بینا، محمدجواد (1396). "شناسایی انواع محوطه­های باز و عملکرد آن­ها در باغ­های تاریخی بیرجند (با تمرکز بر باغ رحیم­آباد، شوکت­آباد، بهلگرد و اکبریه)". مجله باغ نظر، سال چهاردهم، ش 47 (بهار): 5- 16.##ترنیان، فرج­الله؛ اسدالهی، زهرا (1397). "تخریب مراتع، حیات وحش به­عنوان شاخص تخریب کارکردهای زیستگاهی مراتع". در: مجموعه مقالات هفتمین کنفرانس ملی مرتع و مرتع‌داری ایران. گردآورندگان حسین ارزانی و علیرضا افتخاری. تهران: مؤسسه ‌تحقیقات‌ جنگلها و مراتع: 1-11.##تقوایی، سیدحسن؛ علی­دوست، شایسته؛ مبرقعی‌دینان، نغمه (1396). "چارچوب بهسازی منظر حاشیه رودخانه­های شهری بر اساس خدمات اکوسیستم مورد پژوهشی رودخانه سفیدرود آستانه اشرفیه". نشریه نامه معماری و شهرسازی، دوره نهم، ش 19 (پاییز و زمستان): 77-92.##حقیقت­بین، مهدی؛ انصاری، مجتبی (1393). "نمادپردازی در باغ ایرانی در دوره اسلامی و ارتباط آن با باورهای مذهبی سازندگان". نشریه نقش جهان، دوره 4، ش 1 (بهار و تابستان): 47-55.##خزاعی‌­مسک، سمیه؛ پایدارفرد، آرزو (1391). "تزیینات گچ­بری و آیینه­کاری عمارت باغ رحیم­آباد بیرجند". فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، دوره 8، ش 27 (پاییز): 49-59.##خلیل­نژاد، سیدمحمدرضا؛ توبیاس، کای (1395). "بسترهای شکل­گیری و ویژگی­های منظر مثمر در باغ ایرانی". مجله باغ نظر، دوره سیزدهم، ش 38 (تابستان): 3-16.##خلیل­نژاد، سیدمحمدرضا؛ بیدختی، محمدعلی (1398). "بررسی ابعاد تمایز رابطه ناظر با منظر مثمر و منظر زینتی در باغ‌های ایرانی". فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و یک، ش 7 (پاییز): 285-298.##رنجبر، احسان؛ مهربانی­گلزار، محمدرضا؛ فاطمی، مهدی (1384). "درآمدی بر شناخت باغ­های تاریخی بیرجند". مجله باغ نظر، دوره دوم، ش 4 (پاییز و زمستان): 50-71.##رضایی، جمال (1381). بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی. تهران: نشر هیرمند.##سامه، رضا؛ زرکش، ندا؛ ضرابی، محمدمهدی (1398). "سایت موزه کشاورزی، راهبردی آموزشی جهت ارتقای محیط زیست شهری". نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست­و یکم، ش 7 (پاییز): 285-298.##شاهچراغی، آزاده (1392). پارادایم­های پردیس؛ درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی. تهران: جهاد دانشگاهی واحد تهران.##فاطمی، مهدی (1398). "باغ بهلگرد؛ نمونه اولیه و الگوی باغ­های بیرجند". مجله منظر، دوره یازدهم، ش 47 (تابستان): 6-13.##فرزین، سامان؛ و دیگران (1399). "ویژگی­های منظر چندعملکردی در باغ ایرانی (مطالعه موردی: میراث جهانی باغ اکبریه)". مجله منظر، دوره دوازدهم، ش 52 (پاییز): 6-17.##فلامکی، محمدمنصور (1386). نوسازی و بهسازی شهری. تهران: سمت.##کاظمیان، معصومه (1394). "تحلیل معناگرایانه مقرنس در معماری اسلامی (نمونه موردی: مسجد شاه اصفهان)". در: مجموعه مقالات برگزیده دومین کنفرانس بین­المللی پژوهش­های نوین در عمران، معماری و شهرسازی. تهران: مؤسسه سرآمدهمایش کارین: 1-11.##گودرزی‌سروش، محمدمهدی؛ مختاباد امرئی، مصطفی (1392). "نمادگرایی باغ ایرانی در دوره اسلامی". نشریه هویت شهر، سال هفتم، ش 13(بهار): 55- 63.##مسعودی، ذبیح­الله (1391). "بررسی و مطالعه باغ­های تاریخی بیرجند در عصر قاجار و پهلوی". پایان­نامه کارشناسی ارشد، باستان­شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.##مسعودی، ذبیح­الله؛ موسوی حاجی، سیدرسول؛ صارمی‌نائینی، داوود (1395). باغ­های تاریخی بیرجند. بیرجند: نشرچهار درخت.##مهربانی­گلزار، محمدرضا؛ فاطمی، مهدی (1395). "ساختار کوشک در باغ­های خراسان؛ الگویی برای سکونت دائم". فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال چهارم، ش 13 (پاییز): 42-51.##وفایی­فرد، مهدی (1384). درجستجوی هویت شهری بیرجند. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.##نظری، سهیل؛ و دیگران (1395). "گونه­شناسی و تحلیل هندسی و سازه­ای یزدی­بندی در معماری ایران". نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره بیست­ودوم، ش 1 (بهار): 53- 64.##ناصح، محمدامین (1395). دولت یاد: تاریخ محلی بیرجند در آغاز سده معاصر. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.##مصاحبه با محمدعلی جنتی­فر، بیرجند (10/11/1398)##مصاحبه با منصور سلیمانی، بیرجند (10/11/1398).##
Barkmann, J.; et al. (2004). MultiLand- multifunctional landscapes: towards an analytical framework for sustainability assessment of agriculture and forestry in Europe, Germany: Leibniz Centre for Agricultural Landscape and Land Use Research e.V (ZALF).##Brenken, H.; Rode, M.; Von Haaren, C. (2005). Konflikte und Synergien zwischen unterschiedlichen Ansprüchen an die Landschaft und Landschaftsfunktionen. In: Rode, Bonn, Bundesamt für Naturschutz, pp. 152–171.##Brandt, J.; Vejre, H. (2004). Multifunctional landscapes - motives, concepts and perceptions. In J. Brandt, & H. Vejre (Eds.), Multifunctional Landscapes: Volume 1 Theory, Values and History (pp. 3-32). Southampton: WIT Press. Advances in Ecological Sciences, Vol. 1.##Dubbeling, M. (2011). “Integrating urban agriculture in the urban landscape”. UA Magazine, Vol. 25, No. 2: 43–46.##Gharipour, M. (2011). “Transferring and Transforming the Boundaries of Pleasure: Multifunctionality of Gardens in Medieval Persia”. Garden History, Vol. 39, No. 2: 249-262.##Ruggles, D. F. (2008). Islamic gardens and landscapes. Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.##La Rosa, D.; et al. (2014). “Agriculture and the city: A method for sustainable planning of new forms of agriculture in urban contexts”. Land Use Policy, Vol. 41, No. 2: 45-59.##Schägner, J. P.; et al. (2013). “Mapping ecosystem services’ values: Current practice and future prospects”. Ecosystem Services, Vol. 4, No.1: 33–46.##