نویسنده

دکتری تاریخ ایران، مدیرگروه منابع غیرکتابی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

چکیده

نهادهای آموزشی از جمله نهادهای بنیادی جامعه به حساب می‌آیند. اهمیت نهادهای آموزشی در تأثیرگذاری بر تمدن ها بدان حد است که بدون نهادهای آموزشی، هیچ تمدنی راه به جایی نخواهد برد. از این رو، دانشگاه ها، حوزه های علمیه، مدارس، پژوهشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و ... کانون انباشت علم برای تمدن سازی محسوب می شوند. سرزمین پهناور ایران، از سال های دور به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، از کانون های اصلی علم و فرهنگ به شمار می رفت. در دوران اسلامی که سرزمین ایران، ‌به مدت چندین قرن، پیشتاز و پرچم دار فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است، فراوانی مراکز آموزشی از جمله مساجد،‌ مدارس، خانقاه ها، بقاع، .... در اغلب شهرهای ایران، مبین گسترش چشمگیر علم و دانش و وجود هزاران عالم و دانشمند و دانشجویان علاقه مند بوده است. هدف مقاله حاضر، بررسی نقش نهادهای آموزشی در گسترش علم و دانش در دولت امیران سامانی (خراسان بزرگ) است. این پژوهش از نوع تاریخی است که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و داده‌های آن با استفاده از نظام کتابخانه‌ای، جستجو در منابع و یاداشت برداری انجام پذیرفته است. بررسی ها نشان می دهد که نهادهای آموزشی جزئی از فرهنگ هر جامعه هستند که جامعه عصر سامانیان نیز از این قضیه مستثنی نبوده است. دوره سامانیان، دوران رشد تفکر عقلی و فلسفی است. رویه ملایم و جهان بینی خاص امیران سامانی و احترامی که نسبت به شعرا، علما و دانشمندان داشتند، باعث شده بود که قلمرو حکومتشان مرکز علم و دانش، ادب فارسی، علوم و هنرهای مختلف گردد. مراکز آموزشی در عصر سامانیان از یک سو، استادان و دانشجویان را پیرامون هم گرد می آورد و از سوی دیگر، ابزار پژوهش و بحث علمی را فراهم می ساخت. سامانیان با افزایش مراکز آموزشی، بسیار کوشیدند آموزش و پرورش را همگانی کرده تا آموزش مختص یک طبقه خاص نشود. به همین منظور، مراکز بسیاری مسؤولیت ترویج آموزش و پرورش را بر عهده گرفتند تا همه مردم بتوانند به راحتی علوم عصر خود را فرا گیرند. نوشتار حاضر تلاش دارد این نهادهای علمی را معرفی و نقش آنها در پیشرفت علم و دانش را در عصر سامانیان بیان کند.

کلیدواژه‌ها

  1. آملی، اولیاءالله (1348). تاریخ رویان. به تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##2.ابن بلبان، علی (1408ق.). الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، ج 1. بیروت: بی نا.##3.ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمّد (1327ق.). مقدمه ابن خلدون، ج2. با تصحیح ابراهیم بن حسن قیومی. مصر: مطبعه المشرفیه.##4.ابن خلکان، احمد بن محمد (1398ق.). وفیات‌الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج2. به کوشش احسان عباس. بیروت: دینا.##5.ابن‌ نقطه‌، محمد بن‌ عبدالغنی ‌(1408ق.). تکلمه‌الاکمال‌ (ابن‌ ماکوله‌)، ج3. تحقیق عبدالقیوم عبدرب البنی. مکه‏‫: جامعه ام القری، معهد البحوث العلمیه و احیاء التراث الاسلامی، مرکز احیاء التراث الاسلامی.##6.اشپولر، برتولد (1349). تاریخ‌ ایران‌ در قرون‌ نخستین‌ اسلامی. ترجمه‌ جواد فلاطوری‌. تهران‌: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏‫‏‏‏.##7.براون‌، ادوارد (1357). تاریخ‌ ادبی‌ ایران‌، ج1. ترجمه‌ علی‌ اصغر حکمت‌. تهران: امیرکبیر‏‫.##8.برتلس، یوگنی ادواردویچ (1375). تاریخ ادبیات فارسی، ج1. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: هیرمند.##9.بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1373). تاریخ نامه طبری، ج 3. تحقیق محمد روشن. تهران: البرز.##10.بهمنیار، احمد ( 1355). "سبک نگارش و تألیف". یغما، ش 333 (خرداد): 161-164.##11.بیهقی‌، علی‌ بن‌ زید (1348). تاریخ‌ بیهق‌. با تصحیح‌ و تعلیقات‌ احمد بهمنیار؛ با مقدمه‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قز‍وینی‌. تهران: کتابفروشی فروغی‏‫‏‏.##12.بیهقی‌، محمد بن‌ حسین (1356). ‌تاریخ بیهقی. تصحیح علی اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی.##13.پتروشفسکی‌، ایلیا پاولوویچ‌ (1350). اسلام در ایران. ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.##14.ثواقب، جهانبخش (1381). سیر آموزش در میان مسلمین. تهران‌: سازمان‌ اوقاف‌ و امور خیریه‌؛ اسوه‌.##15.ثعالبی‌، عبدالملک ‌بن‌ محمد (1393ق.). یتیمة‌ الدهر فی‌ محاسن‌ اهل‌ العصر. به تحقیق محمد یحیی‌الدین‌ عبدالحمید. بیروت: دارالفکر.##16.جنید شیرازی‌، معین‌الدین‌ جنید بن‌ محمود (بی تا). شدالازار فی حط الاوزار عن زوار المزار. حواشی و تعلیقات محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی. تهران: بی نا.##17.حاکم‌ نیشابوری‌، محمد بن‌ عبدالله‌ (1375). تاریخ نیشابور. ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.##18.دهخدا، علی اکبر (1361). لغت نامه فارسی. تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌، مؤسسه‌ لغت ‍‌نامه‌ دهخدا‏‫‏‏.‏##19.راوندی‌، مر‍تضی‌ (1382). تاریخ اجتماعی ایران. تهران‌: نگاه‌‏‫.##20.زرین‌کوب‌، عبدالحسین‌ (1374). روزگاران‌ ایران، ‏‫ ج 1. تهران‌‏‫: سخن‌‏‫‏‏.##21.ساکت‌، محمدحسین‌ (1355). جایگاه دانش در جهان اسلام. مشهد: کانون نشر کتاب.##22.سامی، علی (1352). "سیر دانش و فرهنگ ایران در ادوار مختلفه بعد از اسلام، مساجد بزرگ نخستین مراکز و مجامع درسی در سده‌های نخستین اسلام". هنر و مردم، دوره11، ش126 (فروردین): 35-49.##23.سبکی‌، عبدالوهاب‌‌ بن‌ علی‌ (بی تا). بقات الشافعیه الکبری، ج 2 و 3. به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو. قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه.##24.سلطان‌زاده‌، حسین (1364). تاریخ‌ مدارس‌ ایران‌ از عهد‍ با‍ستان‌ تا تأسیس‌ دارالفنون‌. تهران‌: آگاه‌.##25.سمعانی‌، عبدالکریم‍‌ بن‌ محمد (1382ق.). الانساب‌. اعتنی‌ بتصحیحه‌ و التعلیق‌ علیه‌ عبدالرحمن‌ بن‌ یحیی‌ المعلمی‌ الیمانی‌. حیدرآباد دکن‌: مجلس دائره‌المعارف ‌العثمانیه.##26.صدیق، عیسی (1316). تاریخ مختصری از تعلیم و تربیت در ایران. تهران: مطبعه روشنایی.##27.صدیق، عیسی (1354). تاریخ فرهنگ ایران. تهران: امیرکبیر.##28.صفا، ذبیح الله (1356). خلاصه تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران. تهران: امیرکبیر.##29.ضمیری، محمدعلی (1367). تاریخ آموزش و پرورش اسلام. تهران: سمت.##30.ضوابطی، مهدی (1359). پژوهشی در نظام طلبگی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##31.طلس‌، محمداسعد (1957م.). التربیه و التعلیم فی الاسلام. بیروت: دارالعلم للملایین.##32.عتبی‌، محمد بن‌ عبدالجبار (1345). تاریخ یمینی. ترجمه ابوالشرف ناصح‌ بن ظفر جرفادقانی. به اهتمام جعفر شعار. تهران‌: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب‌.##33.عزتی، ابوالفضل (1356). آموزش و پرورش اسلامی. تهران: بعثت.##34.علاقمند، علی (1363). جامعه‌شناسی آموزش و پرورش. تهران: امیرکبیر.##35.عمید، حسن (1351). فرهنگ عمید: شامل واژه های فارسی و لغات عربی و اروپایی مصطلح در زبان فارسی و اصطلاحات علمی و ادبی. تهران: جاویدان.##36.عنصرالمعالی‌، کیکاوس‌ بن‌ اسکندر (1335). نصیحتنامه‌ معروف‌ به‌ قابوس‌نامه‌. با مقدمه‌ و حو‍اشی امین‌ عیدالمجید بدوی.‌ تهران: کتابفروشی ابن سینا.##37.غفوروف‌، باباجان (1376). "علل اوجگیری و سقوط سامانیان". ترجمه میرزا ملااحمد. ایران شناخت، ش 6 (پاییز): 146-157.##38.غنیمه، عبدالرحیم (1327). تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمه نورا... کسایی. تهران: دانشگاه تهران.##39.فارسی‌، عبدالغافر بن‌ اسماعیل‌ (1362). تاریخ‌ نیشابور المنتخب‌ من‌ السیاق‌. انتخاب‌ ابواسحق‌ ابراهیم ‌بن‌ محمد بن‌ الازهر‍الصریفینی‌؛ اعداد ‍محم‍د کاظم‌ المحمودی‌. قم‌: جماعه‌ المدرسین‌ فی‌ الحوزه‌ العلمیه‌.##40.فدایی، غلامرضا (1369). "نخستین کتاب و کتابخانه در تاریخ اسلام". کیهان اندیشه، ش 31 (مرداد و شهریور): 133-146.##41.فرای‌، ریچارد نلسون ‌(1358). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: سروش.##42.فرشاد، مهدی (1376). تاریخ مهندسی ایران. تهران: بلخ.##43.قشری‌، عبدالکریم ‌بن‌ هوازن‌ (1354). رساله قشیریه. ترجمه بدیع الزمان فروزانفر. تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.##44.کشاورزی، محمدعلی (1382). تاریخ آموزش و پرورش در ایران و اسلام. تهران: روزبهان.##45.متز، آدام (1364). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج 1. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.##46.محتشم، حسن (1378). "نقش ‌سامانیان ‌در ‌احیای ‌زبان‌ فارسی". در: نامه ‌آل‌ سامان‌: مجموعه‌ مقالات‌ مجمع‌ علمی‌ تمدن‌، تاریخ ‌و فرهنگ سامانیان‌. به ‌کوشش ‌علی اصغر شعردوست ‌و قهرمان‌ سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. 738-720.##47.محقق، مهدی (1365). یادنامه ادیب نیشابوری. ترجمه جمال الدین شیرازیان. تهران: دانشگاه تهران.##48.محمد بن‌ منور، محمد (1348). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.##49.محمدی، محمد (1352). "سیر اندیشه و علم در جهان اسلام تا زمان ابوریحان و پس از او". مقالات و بررسی ها، دفتر 13-16 (بهار): 1-25.##50.محمدی، محمد (1387). دانشنامه جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حدادعادل؛ معاون علمی حسن طارمی‌راد. تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.##51.مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1374). مروج الذهب فی معادن الجوهر، ج 2. مترجم ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.##52.مصطفی جواد (1375ق.). الثقافه العقلیه و الحالات الاجتماعیه فی عصر الرئیس ابن علی بن سینا، ج4. بغداد: الجمع العلمی العراقی.##53.معین‌، محمد (1381). فرهنگ‌ فارسی، ج2. تهران‌: نشر سرایش‌.##54.مقدسی، محمد بن احمد (1361). احسن‌ التقاسیم‌ فی ‌معرفه الاقالیم. ترجمه‌ علی‍نقی‌ منزوی. ‌تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.##55.منیرالدین، احمد (1386). نهاد آموزش‌ اسلامی‌. آموزش‌ و پرورش‌ اسلامی‌ و پایگاه‌ اجتماعی‌ دانشمندان‌ تا سده‌ پنجم‌ هجری‌ در پرتو تاریخ‌ بغداد خطیب‌ بغدادی‌. ترجمه محمدحسین‌ سا‍کت‌. مشهد: آستان‌ قدس‌ رضوی‌.##56.ناجی، محمدرضا (1378). "فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان". در: نامه ‌آل‌ سا‍ما‍ن‌: مجموعه‌ مقالات‌ مجمع‌ علمی‌ تمدن‌، تاریخ ‌و فرهنگ‌ سامانیان‌. به ‌کوشش ‌علی اصغر شعردوست ‌و قهرمان‌ سلیمانی. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. 738-720.##57.نخستین، مهدی (1367). تاریخ سرچشمه‌های اسلامی آموزش و پرورش غرب. مشهد: آستان قدس رضوی.##58.نرشخی‌، محمد بن‌ جعفر‏‫ (1351). تاریخ‌ بخارا. ترجمه‌ ابونصر احمد بن‌ محمد بن‌ نصر القباوی‌. تلخیص‌ محمد بن ‌زفر بن‌ عمر. تصحیح‌ و تحشیه‌ محمدتقی مدرس‌ رضوی‌. تهران: بنیاد فرهنگ‌ ایران‌.##59.نسفی عمر بن محمد (1412ق.). القند فی ذکر علما سمرقند. به کوشش محمد فاریابی. عربستان: بی نا.##60.نصر، حسین (1359). علم و تمدن در اسلام. ترجمه‌ی احمد آرام. تهران: خوارزمی.##61.یا‍قوت‌حموی‌، یاقوت ‌بن‌ عبدالله‌ (1355ق.). معجم الادبا، ج3. بیروت‌: دارالاحیاء التراث‌ العربی‌.##
  2. Nematov Noman (1998). The Samanid state: The Samanids and the Revival of the Civilization of Iranian people. Dushanbe: Erfan.##