نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند

چکیده

خراسان بزرگ در تمامی دوران­های تاریخی ایران، نقش مؤثری در تبادلات منطقه­ای شرق ایران داشته و در این زمینه، اطلاعات جامعی در اختیار پژوهشگران است. اما در این میان، پیرامون عملکرد منطقه خراسان در تاریخ اشکانی، به­دلیل از بین رفتن آثار و منابع تاریخی توسط ساسانیان و هم­چنین گذر زمان بسیار محدود می­باشد. بر این اساس، هدف از انجام این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت پذیرفته است، تحلیل جایگاه خراسان بزرگ (خراسان امروزی، بلخ، مرو، هرات)، به‌عنوان اولین مقر حکومتی اشکانیان در زمینه­های مذهبی و هنری این دوره می­باشد که این امر با توجه به منابع دسته اول و مدارک ­باستان­شناختی به­دست آمده از این دوره انجام می‌پذیرد. پژوهش پیش­رو، در صدد پاسخ­گویی به این پرسش­ها می­باشد که خراسان بزرگ در تاریخ اشکانی، چگونه توانسته است زمینه­ساز تحولات ساختاری مذهبی و هنری گردد و در ادامه، بیشترین تأثیرگذاری تحولات مذهبی و هنری خراسان بزرگ درکدام مناطق مشهود است. در این راستا، با توجه به یافته‌های پژوهش می­توان گفت جایگاه خراسان بزرگ در دوره اشکانی، به­صورت فرامنطقه­ای بوده و بر اساس تسامح مذهبی و فرهنگی صورت پذیرفته است. هم­چنین خراسان بزرگ به­دلیل قرارگیری در گذرگاه ارتباطی شرق و غرب، توانسته است با گسترش مذهب بودا، مهر و زرتشتی در شرق ایران، هند، چین و حتی روم بیزانس تأثیرگذاری مذهبی داشته و با توجه به آثار هنری هم­چون سفال­سازی و شیشه‌گری در هند و چین، تأثیرگذاری هنری ایجاد نماید. علاوه بر آن، با تحلیل ریشه­شناسی خط و زبان پهلوی در دوره اشکانی، دریافتیم که این منطقه با توسعه خط و زبان پهلوی در داخل ایران، تاجیکستان و افغانستان تأثیر فرهنگی  به­صورت فرامنطقه­ای ایجاد نموده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the historical Performance of the Great Khorasan in Religious and Artistic Developments of Eastern Iran during the Parthian Period

چکیده [English]

The Great Khorasan has played an influential role in regional exchanges of the eastern Iran throughout the Iranian historical period and provides researchers with comprehensive information in this regard. However, information about the performance of Khorasan region during the Parthian period is very limited due to the destruction of historical works and sources by Sassanians as well as the passage of time. Accordingly, the purpose of this comparative-analytic study is to analyze the performance of the Great Khorasan as the first headquarter of the Parthians in religious and artistic contexts of this period. This research is performed with reference to the primary sources and archaeological evidence obtained from this period. Therefore, the present study seeks to answer the following questions: How could the Great Khorasan pave the way for religious and artistic structural developments during the Parthian period? Which regions have been most influenced by the religious and artistic developments of the Great Khorasan? In this regard, according to the findings of the present study, it can be stated that the performance of the Great Khorasan in the Parthian period has been trans-regional and based on religious and cultural tolerance. Also, due to its location in the east and west linking corridor, With the spread of Buddhism, Mehr and Zarathustra gained religious influence in eastern Iran, India, China, and even Byzantine Rome. And because of works of art such as sculpture, pottery and glassmaking, it made an artistic impact in India and China. In addition, by analyzing the etymology of the Pahlavi script and language in the Parthian period, we found that this region has had a trans-regional cultural impact by developing the Pahlavi script and language within Iran, Tajikistan and Afghanistan

کلیدواژه‌ها [English]

  • Great Khorasan
  • Parthian
  • artistic
  • religious
  • cultural
  • ابوالقاسمی، محسن (1386). تاریخ زبان­های فارسی. تهران: سمت##

    استرابون (1370). جغرافیای استرابو (سرزمین­های زیر فرمان هخامنشیان). ترجمه همایون صنعتی­زاده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار##

    اکبرپور، علی (1396). "اشکانیان سرچشمه آیین پهلوی". تاریخ­نگار، سال دوم، ش 12 (اردیبهشت): 20-31##

    ایروانی، محمدرضا؛ محمدی، عبدالرضا (1388). "واژه­سازی و واژه­گزینی، نظامی در زبان و ادبیات فارسی (فارسی باستان و فارسی میانه)". فصلنامه مدیریت نظامی، سال سوم، ش 35 (پاییز): 145-180##

    بصیری، فرانک؛ کاتب، فاطمه (1395). "پژوهشی بر تأثیر متقابل ایران در عصر اشکانی و چین در دوره سلسله هان". تاریخ روابط خارجی، سال هفدهم، ش 68 (پاییز و زمستان): 35-58##

    بویس، مری (1382). زردشتیان، باورها و آداب دینی آنها. ترجمه عسکر بهرامی. تهران: ققنوس##

    بهزادی، رقیه (1371). "کوشان­ ها". مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دوره اول، ش 3 (زمستان): 89-116##

    بیانی، شیرین (1350). "نظری بر روابط فرهنگی ایران باستان با شرق و غرب". بررسی­های تاریخی، سال ششم، ش 3 (مهر و آبان): 111-136##

    بیانی، ملکزاده (1353). "ضرابخانه­های پارتی". مجله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال نهم، ش 9 (مهر و آبان): 1-16##

    بیانی، ملکزاده (1356). "اولین تختگاه پارت". مجله بررسی‌های تاریخی، سال دوازدهم، ش 7 (خرداد و تیر): 90- 109##

    پیرنیا، حسن (1389). تاریخ ایران باستان، تهران: آگاه##

    تشکری، عباس (2536). ایران به روایت چین باستان. تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه روابط بین­المللی##

    توین­بی، آرنولد (1379). جغرافیای اداری هخامنشیان. ترجمه همایون صنعتی­زاده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار##

    جوان، موسی (1386). تاریخ اجتماعی ایران باستان: از آغاز مهاجرت به سرزمین قدیم ایران تا حمله اسکندر مقدونی. تهران: علم##

    حکمت ­آرا، حامد (1396). "نسا (عشق آباد) وارث اصلی تمدن پارتی و اشکانی". در: مجموعه مقالات برگزیده پنجمین کنفرانس علمی- پژوهشی افق­های نوین در علوم جغرافیا و برنامه­ریزی، معماری و شهرسازی. گردآورنده علی دشتی. تهران: انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین: 1-10##

    خسروی، زینب؛ صادقی، سارا؛ افخمی، بهروز (1397). "اندیشه سیاسی قدرت­گیری و توسعه­طلبی در امپراتوری اشکانی بر اساس شواهد باستان­شناسی و تاریخی". پژوهش‌های باستان­شناسی ایران، دوره هشتم، ش 1 (بهار): 97-113##

    دادور، ابوالقاسم؛ برازنده حسینی، مهتاب (1398). "مطالعه تطبیقی آتشکده­های زرتشتی و استوپاهای بودایی". پژوهش­های هنرهای تجسمی نقش­مایه، دوره نوزدهم، ش 6 (تیر): 7-20##

    داوری، محمدصادق؛ موسیوند، فاطمه؛ باوفا، حسن (1397). "تبیین شاخصه­های سفالی اوایل دوره پارتی در حوضه کشف­رود بر اساس گونه­شناسی سفال­های تپه اسماعیل­آباد مشهد". مطالعات باستان­شناسی، دوره دهم، ش 1 (بهار و تابستان): 75-94##

    دیاکونوف، ای. م؛ لیوشیتس، و. آ. (1383). کتیبه­های اشکانی نسا (اسناد اقتصادی). ترجمه شهرام حیدر آبادیان. تهران: کلام شبدا##

    رحمانی، امیر، و دیگران (1392). "شهر نیشابور در گذر زمان (عصر قدیم و جدید)". خراسان بزرگ، سال چهارم، ش 10 (بهار): 24- 33##

    رحیم ­پور، علی (1389). "تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ". خراسان بزرگ، دوره یکم، ش 1 (زمستان): 36-74##

    رستم ­بیگی­، سمانه (1390). "نقش­مایه­های مهری در نقوش تزیینی هنر ایران". نگره، دوره 6، ش 19 (تابستان): 49-65##

    زرین­ کوب، روزبه؛ نادری، فرشید (1393). "اشکانیان و سنت­های کهن ایرانی، پای­بندی یا عدم تقلید اشکانیان به سنت­ها و مواریث فرهنگی ایرانی". جستارهای تاریخی، سال پنجم، ش 2 (پاییز و زمستان): 41-64##

    زرین­ کوب، عبدالحسین (1358). در قلمرو وجدان (سیری در عقاید، ادیان و اساطیر). تهران: علمی##

    سلیم، غلامرضا (1355). تاریخ و فرهنگ ایران در زمان اشکانیان. تهران: وزارت فرهنگ و هنر##

    سیاه­پوش، سیدابوتراب (1394). "هلنیسم و نقش آن در فرهنگ ایران پیش از اسلام". جامعه­پژوهی فرهنگی، سال ششم، ش 1 (بهار): 47-74##

    شیوا، امید (1390). "خراسان بزرگ و خراسانیان". تاریخ‌پژوهی، سال پنجم، ش 48 (پاییز): 195-202##

    صالح­وند، نوید (1391). "بررسی و مطالعه ظروف شیشه­ای دوره اشکانی". پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران مرکزی)##

    صدیقیان، حسن؛ فرهمند، حسن؛ روشن­ضمیر، علی (1391). "صنعت شیشه­گری ایران در صدر اسلام". باستان­شناسی شوشتر، دوره یکم، ش 1 (پاییز و زمستان): 49-64##

    ظهوریان، مریم (1395). "بررسی نقوش نمادین و نشان­های رمزی در معماری شاخص ایران (از عیلام تا پایان امپراطوری ساسانی با رویکرد معناشناسی)". رساله دکتری باستان­شناسی (گرایش تاریخی)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس##

    عزیزی­پور، طاهره (1397). "وضعیت اقتصادی کوشانیان و عوامل تأثیرگذار بر آن". پژوهش­های علوم تاریخی، سال دهم، ش 2 (پاییز و زمستان): 137-152##

    علیخانی، ذبیح­الله (1395). "بررسی و تحلیل داده­های باستان­شناسی محوطه دیلمان و املش در دوره اشکانی (سفال، شیشه، معماری قبور)". پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد##

    علیزاده بیرجندی، زهرا؛ حامدی، زهرا؛ ناصری، اکرم (1395). "واکاوی عوامل مؤثر بر دادوستدهای آیینی در جاده ابریشم با تأکید بر نقش ادیان هندی". معرفت ادیان، سال هفتم، ش 4 (پاییز): 108-119##

    عمرانی، بهروز؛ مرادی، امین (1393). "جایگاه مجموعه زهاک در روند ترویج اندیشه­های مهرپرستی و معماری مرتبط با آن". مطالعات باستان­شناسی، دوره ششم، ش 2 (پاییز و زمستان): 112-130##

    فرای، ر. نیلسون (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب­نیا. تهران: علمی و فرهنگی##

    قلی­زاده پرانجوق، گلنار (1396). "بازرگانی داخلی و خارجی در دوره اشکانیان". پایان ­نامه کارشناسی­ارشد تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ارومیه##

    کامبخش­فرد، سیف­الله (1392). سفال و سفال­گری در ایران (از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر). تهران: ققنوس##

    کاویانی، پویا (1397). "عملکرد اشکانیان در پاسداری از مرزها (مرزبانان اساطیری- تاریخی)". ادبیات پایداری، دوره دهم، ش 19 (پاییز و زمستان): 254-275##

    کجباف، علی­اکبر (1376). "روابط ایران و چین از آغاز تا ساسانیان، سیاسی - مذهبی – اقتصادی". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال سیزدهم، ش 9 (بهار): 145-175##

    کریم ­الوار، کیوان؛ خسروآبادی، مریم (1393). جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ (مطالعه موردی بلخ، ترمذ، بدخشان و خراسان). اصفهان: کنکاش##

    گرنه، فرانتیس (1398). "پیکره­نگاری میترا در ایران و آسیای میانه". ایران­ ورجاوند، سال دوم، ش 2 (بهار و تابستان): 16-24##

    محمدی، حسین (1395). "روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران و هند در عصر پارتیان". فصلنامه شبه قاره هند، سال هشتم، ش 27 (تابستان): 103-124##

    محمدی نوسودی، صهیب؛ تمری، نازنین (1395). "داده­های تاریخی در سفال­نوشته­های نسا". پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره ششم، ش 14 (پاییز): 59-78##

    محمودآبادی، سیداصغر (1383الف). "جاده ابریشم در ساختار سه دولت ایران، چین و روم باستان در دوره اشکانیان". فرهنگ اصفهان، سال نهم، ش 27 (بهار و تابستان): 4-15##

    محمودآبادی، سیداصغر (1383ب). "جستاری در زمینه­ های برآمدن اشکانیان در خراسان بزرگ". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، ش 36 (بهار و تابستان): 129-150##

    مدیرشانه­ چی، کاظم (1347). "حدود خراسان در طول تاریخ". فصلنامه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، سال اول، ش 1 (بهار): 114-152##

    منتظری، علی (1365). "شیشه". مطالعات علمی، سال اول، ش 17 (زمستان): 8-16##

    مهرپویا، جمشید (1368). "شناخت هنرهای سنتی ایران (سفال، کاشی، سرامیک)". فصلنامه هنر، سال نهم، ش 17 (بهار): 166-195##

    ناتل خانلری، پرویز (1369). تاریخ زبان فارسی. تهران: نشر نو##

    نامی، حسن، فیروزمندی؛ بهمن؛ اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل (1396). "تحلیل و گاه­نگاری پیشنهادی شهر اشکانی (شهرتپه) چاپشلو در شهرستان درگز". پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره هفتم، ش 13 (بهار و تابستان): 123-142##

    خادمی ندوشن، فرهنگ (1381). "تاریخ کوشانیان با استفاده از منابع باستان­شناسی". پژوهشنامه علوم انسانی، سال دهم، ش 34 (تابستان): 127-134##

    نوراللهی، علی (1394). "گذری بر معماری و شهرسازی ایران در دوره اشکانی". دانش و مرمت و میراث فرهنگی، سال سوم، ش 5 (تابستان): 50-80##

    ورمازرن، مارتین (1387). نماد میترا، ترمه: بزرگ نادرزاد. تهران: چشمه##

    وکیلی، شروین (1393). تاریخ سیاسی شاهنشاهی اشکانی. تهران: شورآفرین##

    یارشاطر، احسان، و دیگران (1389). تاریخ ایران کمبریج (از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان). ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر##

    • Barag, D. (1985). Cataloque of western asiatic glass in the British museum. London:  British Museum Publication##
    • Boyce, M. (1986). “Arsacids iv. Arsacid religion”. Encyclopadia  Iranica, Vol .2, 540- 548##
    • De Jong, A. (2013). “Religion in Iran: The Parthian & Sasanian Periods”. In: The Cambridge historyof Religions in the Ancient world II: From the Hellenistic Age to LateAntiquity. Id. M.R.Salsman, W. Adler.23-53##
    • Fukai, Shinji (1977). Persian Glass. NewYork: Weatherhill##
    • Ghirshman, R. (1953). Iranian art during the sasanian and Partian Period. New York: Golden Press##
    • Kent, R. G. (1953). Old Persian: grammar, Text, Lexicon. New Haven, CT: American oriental societ##
    • Wanke, J. R. (1981). “Elamaeans, Parthians and the Evoulution of Empire in Southwestern Iran”. Journal of American oriental Society, Vol. 101, No. 3: 303-315##
    • Wolski, J. (1966). “Les Achéménides et les Arsacides: Contribution à l'histoire de la formationdes traditions iraniennes”. Syria, Vol. 43, No. 2: 63-89##