نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان

2 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه اصفهان

3 دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

اندیشمندان علوم اجتماعی سه معیشت عشیره ای، روستایی و شهری را از هم متمایز کرده و به تحقیق در خصوص خلقیات اختصاصی هر سه، دست زده اند. به بیان دیگر، هر انسانی با توجه به نیازهایی که در شیوه ی معیشتی او ایجاب می کند، به چاره جویی برخواسته و به رفع نیازهای خود می کوشد و نیاز به علم از این قاعده پیروی می کند و محققین برآنند که شیوه ی تولید شهری، زمینه ی مساعدتری برای بروز علم و ظهور علما می باشد. در ابتدای دوره ی عباسی ما با ظهور یک نهضت علمی مواجه هستیم و این البته با ظهور شهرهای بزرگ و معمور مقارن بود. در این مقاله برآنیم که این نظریه را به بوته ی آزمایش قرار دهیم که عامل معیشت می تواند به عنوان یک علت ناقصه ی بسیار قوی در ترفیع یا زوال علم مطرح شود و این روش به عنوان یک روش نظری برای مطالعه ی تاریخ علم در دوره های مختلف تاریخ ایران اسلامی مورد توجه قرار گیرد. در واقع، این مقاله به دنبال یافتن جواب یکی از سؤالات مهم در تاریخ علم است که آیا رونق و رکود علم در دوره های مختلف تاریخی می تواند معلول شیوه ی معیشتی جامعه و نیازهای متناسب با آن روش معیشتی باشد؟ از طرفی، باید گفت شیوه ی معیشتی چه تأثیری در رشد علم در خراسان داشته است؟ این مقاله بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی بر پایه ی منابع کتابخانه ای (روش تحقیق) به این نکته بپردازد که پس از استقرار خلافت اموی، بنا به دلایلی شهرهای خراسان رشد کرد و این باعث ثروتمند شدن خراسان شد. این انباشت ثروت در دوره های مختلف، موجبات تحرک علما را فراهم کرد. در واقع، شیوه ی معیشتی مردم و نیز جابه جایی سرمایه، تأثیری شگرف در رشد علم و نیز جابه جایی و مهاجرت علما از کانون های تمدنی داشته است.

کلیدواژه‌ها

- ابن خلدون (1369). مقدمه ابن خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی. تهران: علمی و  فرهنگی.##-ابن خلکان، ابی العباس شمس الدین احمد بن محمد (1347). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج1. محقق احسان عباس. بیروت: دارالصادر.##-ابن طقطقی، محمد بن علی (1350). تاریخ فخری. ترجمه ی محمد وحید گلپایگانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##-ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب (1379). تجارب الامم، جزء اول. بی جا: سروش.##-ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1343). الفهرست. ترجمه رضا تجدد. تهران: کتابخانه ابن سینا.##-اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1368). المسالک الممالک. به اهتمام ایرج افشار. تهران: علمی  و فرهنگی.##-امین، احمد (1335). پرتو اسلام. ترجمه عباس خلیلی. تهران: دانشگاه تهران.##-الخطیب، عبدالله مهدی (1337). حکومت بنی امیه در خراسان. ترجمه باقر موسوی. بی جا: توکا.##------- (1378). ایران در روزگار اموی. ترجمه محمودرضا افتخارزاده. تهران: رسالت قلم.##-العنیسی، امیر سیدعبدالله (بی تا). رساله ی مزارات هرات (حصه اول). به تصحیح و حواشی محمد فکری سلجوقی. بی جا: بنیاد فرهنگ ایران.##-بارتولد، و. (1372). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور. تهران: توس.##-بلاذری، احمد بن یحیی (1364). فتوح البلدان. به تصحیح محمد فرزان. ترجمه آذرتاش آذرنوش. تهران: سروش.##-بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد بن عبدالله (1374). تاریخ نامه طبری، ج1. به تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: سروش.##-بولت، و. ریچارد (1364). گروش به اسلام در قرون میانه. ترجمه محمدحسین وقار. تهران: نشر تاریخ ایران.##-بهرامی، اکرم (2536). تاریخ ایران از ظهور اسلام تا سقوط بغداد. بی جا: تربیت معلم.##-بیات، عزیزالله (1370). تاریخ ایران از ظهور اسلام تا دیالمه. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.##-بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1337ق.). فی تحقیق ماللهند فی العقل او مزدله. حیدرآباد دکن: مطبوعات دایره المعارف عثمانیه.##-پیگولوسکایا و دیگران (1354). تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی)، مترجم کریم کشاورز. تهران: پیام.##-پیگولوسکایا، ن. (1367). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمه عنایت الله رضا. تهران: علمی و  فرهنگی.##-جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس بن عبدالله (1988م.). الوزراء و الکتاب. تحقیق حسن الزین. بیروت: دارالفکر الحدیث.##-چارلز، سی.، و دیگران (1365). زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی، ج1. ترجمه احمد آرام و دیگران. تهران: علمی و  فرهنگی.##-حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (بی تا). تاریخ نیشابور، به نقل از محمدحسین خلیفه نیشابوری. مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.##-حدود العالم من مشرق الی المغرب (1362). به کوشش منوچهر ستوده. بی جا: طهوری.##-حموی، یاقوت (1362). برگزیده مشترک  یاقوت. ترجمه ی محمد پروین گنابادی. تهران: امیرکبیر.##-خواندمیر، غیاث الدین (1335). دستورالوزراء. به تصحیح سعید نفیسی. تهران: اقبال.##-دنیل، التون (1367). تاریخ سیاسی- اجتماعی خراسان در زمان عباسیان. ترجمه مسعود رجب نیا. بی جا: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.##-دورانت، ویل (1382). تاریخ تمدن (مشرق زمین گاهواره ی تمدن)، ج 1. ترجمه احمد آرام و دیگران. تهران: علمی و  فرهنگی.##-دیکسون، عبدالامیر عبد (1381). بررسی سیاسی خلافت اموی. ترجمه گیتی شکری. تهران: طهوری.##-رحمانی ولوی، مهدی؛ جغتایی، منصور (1383). تاریخ علمای بلخ. مشهد:  آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی.##-رنجبر، احمد (1363). خراسان بزرگ. تهران: امیرکبیر.##-روشه، گی (1389). تغییرات اجتماعی. ترجمه منصور وثوقی. تهران: نشر نی.##-زرین کوب، عبدالحسین (1362). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: امیرکبیر.##-سلطان زاده، حسین (1365). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: آبی.##-شبانکاره ای، محمدبن علی (1381). مجمع الانساب. به تصحیح میر هاشم محدث. تهران: امیرکبیر.##-طبری، محمدبن جریر (1353). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ج 8. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.##------- (1354). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ج 12. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.##------- (1987م.). تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، ج3. بیروت: عزالدین.##-طقوش، محمدسهیل (1385). دولت عباسیان. ترجمه حجت الله جودکی، با اضافاتی از رسول جعفریان. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.##-فرای، ر. ن. (1385). تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان (تاریخ کمبریج جلد چهارم). ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.##------- (1386). میراث باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: علمی  و فرهنگی.##-فرشاد، مهدی (1365). تاریخ علم در ایران. تهران: امیرکبیر.##-قربانی، ابوالقاسم (1356). زندگی نامه ریاضی دانان دوره اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.##-قفطی، جمال الدین (1371). تاریخ الحکماء. ترجمه بهمن دارایی. تهران: دانشگاه تهران.##-کیانی، محمد ی وسف (1377). تاریخ هنر معماری در دوره اسلامی. تهران: سمت.##-گردیزی، ابوسعید بن ضحاک بن محمود (1363). زین الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.##-لسترنج، گی (1337). جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##-مجیدزاده، یوسف (1368). آغاز شهرنشینی در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.##-محمدی ملایری، محمد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوره انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: توس.##-مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1378). مروج الذهب فی معادن الجوهر، ج1. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی  و فرهنگی.##-مفتخری، حسین؛ زمانی، حسین (1389). تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان. تهران: سمت.##-نادری، نادر (1384). برآمدن عباسیان (ایدئولوژی مذهبی و اقتدار سیاسی). ترجمه عبدالحسین آذرنگ و نگار نادری. تهران: سخن.##-نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1351). تاریخ بخارا. ترجمه ابونصر احمد بن نصر القباوی. تلخیص محمدبن زفر بن عمر. تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس رضوی. تهران: علمی و فرهنگی.##-نلینو، گرلو الفونسو (1349). تاریخ نجوم اسلامی . ترجمه احمد آرام. تهران: چاپخانه بهمن.##-واعظی بلخی، ابوبکر عبدالله بن عمر بن محمد بن داوود (1350). فضایل بلخ. ترجمه محمدبن حسین حسینی بلخی. به تصحیح و تحشیه عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##-وبر، ماکس (1373). شهر در گذر زمان، با پیشگفتار تحلیلی مارتیندال. ترجمه و مقدمه شیوا (منصوره) کاویانی. بی جا: شرکت سهامی  انتشار.##-یعقوبی، ابن واضح (1347). البلدان. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##-ولایتی، علی اکبر (1386). پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج1. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.##